Týrızmdi aıaǵynan tik turǵyzý tetikteriniń ketikteri
Biz álemdik qaýymdastyq kóshine derbes kerýen retinde qosylyp qana qoımaı, jahandaný úrdisinen úılesim taýyp, álemdik órkenıetke óz úlesin qosa alatyn, básekelestik báıgesinde baǵyn synap, óz enshisinen qalys qalmaıtyn bedeldi memleket ekendigimizdi de aıdaı álemge moıyndattyq. Jahandaný úrdisindegi básekelestik báıgesinde abyroıdy aırandaı tógip almaı, strategııalyq mindetterdi, naqty maqsatqa baǵyttalǵan is-sharalardy, ekonomıkalyq jobalardy birtindep júzege asyrý barysynda shalǵaı aımaqty ortalyqqa basybaıly baǵynyshty etip, jipsiz kúrmegen ámirshil-ákimshil júıeniń otarshyldyq kóleńkesin táýelsizdik kúngeıine jeńdirip, el ekonomıkasyn qarqyndy damytý, óristete órkendetý jolyn izdestirdik. Bul bet alysymyz burys ketpeı, durys betburys jasaǵandyǵymyz edi.
Qazaq eli - baı memleket. Ulan-ǵaıyr ulylyqtyń uıtqysyna aınalǵan darqan dala qoınaýynda Mendeleev kestesindegi barlyq derlik elementter kezdesetindigine eshkim shúbá keltirmes. Qazaqstan bir munaı men gaz qorynyń ózinen álemdegi besinshi oryndy ıelenedi. Bul baılyq qazaqtyń darqandyǵyna bola bitse kerek. Desek te sýdyń da suraýy bar. Erteme me, kesh pe áıteýir tabıǵı resýrstardyń sarqylatyn kezi de keledi jáne de tehnologııanyń meılinshe damyǵan gıperprogrestik zamanynda shıkizat, óndiristiń ózi mardymsyz bolyp qalsa, áste tańdana almaısyń, sebebi qazir jańalyqtan keıin jańalyq jaryqqa shyǵyp, jahandaný úrdisin údemeli túrde jańǵyrtyp otyrady. Al sol shaqta paıda tabýdyń ózge de arnalarynyń kózin arshyp alǵan abzal. Bul árıne týrızm enshisinde.
Týrızm - álemdegi kóptegen damyǵan ári damýshy memleketterdiń negizgi ekonomıkalyq tiregi. Týrızm qazirgi tańda avtomobıl jasaý men munaı ónerkásibi syndy ekonomıknyń eń iri eksporttyq salalary ishinde paıda kólemi boıynsha úshinshi oryndy ıelenetin halyqaralyq masshtabtaǵy ındýstrııaǵa aınalyp otyr, ıaǵnı týrızm shyn máninde de ekonomıknyń eń iri sektorlarynyń biri. Búkil álemdegi elektrondy - esepteýish tehnıkanyń qarqyndy túrde damýy men týrızmge avtomattanyrýdyń engizilýi ony sonymen qatar halyqaralyq aqparattyq tehnologııalar men úrdisterdiń salasy retinde de tanytady. Áleýmettik turǵydan da týrızm aımaqtarǵa aıtarlyqtaı áserin tıgizedi:
- Týrızmniń damýy arqasynda júz myńdaǵan jumys oryndary paıda bolady;
- Kommýnıkatsııalyq júıeler damıdy;
- Jergilikti halyqtyń mádenıeti artady;
- Mádenı jáne ónerkásip otralyqtarynan shetkeı jatqan aýdandardyń damýdan tys qalmaýyna birden - bir áserin tıgizedi.
Birqatar memleketterdiń qazirgi tańdaǵy týrızm jaǵdaıyna saraptama júrgizý nátıjeleri týrızmniń damýy ishki, ulttyq týrızmdi damytýǵa úles qosatyn baǵdarlamalarmen úılesimdi túrde ushtasa júrýi tıis ekendigin kórsetti. Sebebi kez kelgen memlekettegi ishki týrızm ulttyq tabysty qaıta bólý, úlestirý arqasynda ulttyq ekonomıka jaǵdaıynyń turaqtanýyna úles qosady. Osy oraıda memleketimizde týrıstik klaster men ınfraqurylymdy damytý, Qazaqstan Respýblıkasynyń týrıstik ımıdjin qalyptastyrý, «Aqtaý-Sıtı», «Kendirli», «Jańa Іle» syndy iri jobalardy júzege asyrý qolǵa alyndy. Bular týrızm salasyndaǵy mańyzdy mindetter men jobalar. Memleket tarapynan qoldaý kórsetilip týrızmniń durys jolǵa qoıylýy árıne quba qup! Oǵan Qazaqstan Respýblıkasynyń qaıtalanbas tarıhı-mádenı murasy, eshbir memleketten kem túspeıtin rekreatsııalyq resýrstaryn qosyńyz.
Búgingi kúni júrýge mashyqtanyp, qadam basqan balanyń talabyn baqylaǵandaı, búkil dúnıe júziniń nazary qazaq eliniń bastamalaryna aýǵandyǵy baıqalady. Onyń sebebi de joq emes. Birinshiden, Qazaqstan - toǵyz jol torabynyń túıisinen qonys tepken altyn orda. Ekinshiden, ulan -ǵaıyr uly dala ultaralyq qatynastar men ishki saıası jaǵdaıynyń turaqtylyǵymen erekshelenedi. Al bunyń ózi eldegi týrıstik bıznestiń damýyna septigin tıgizetindigi sózsiz. Qazaqstan shetel ınvestorlary tarapynan tartymdy memleket retinde tanyldy. Ózge memleketter Qazaqstandy asa baı týrıstik áleýetke ıe senimdi seriktes retinde qabyldaıdy. Týrızm salasynda jasalǵan ekijaqty jáne kópjaqty kelisimsharttar sanynyń ósýi sonyń aıqyn aıǵaǵy. Mine, osy atalǵandar qosyla kele Qazaqstan Respýblıkasyndaǵy týrızmniń qarqyndy damýynyń alǵysharttaryn quraıdy. Allaǵa shúkir, qazirgi bet alysymyz túzý, bastamamyz jaman emes, biraq ár nárseniń kúngeıi men kóleńkesi bolady.
Týrızm eń bir eńbektiń kóp shyǵyndalatyn túri bolǵandyqtan jáne de halyqty jumyspen qamtýdyń retteýishi sanalatyndyqtan, bul saladaǵy kásibı bilimge aıryqsha talap, ekershe mán beriledi. Qarqyndy ózgeristerdi, kásipkerliktiń jańa úrdisteri men ádisteriniń paıda bolýy tárizdi týrıstik naryqtyń sıpattamalaryn eskere otyryp, týrızm mamandaryn týrıstik naryqtyń qarqyny men konıýktýrasyna beıimdele bilýdi úıretken óte mańyzdy. Qajetti talaptarǵa saı bilimdi maman ǵana básekege qabiletti ónimdi jasap, ony týrıstik qyzmet naryǵynda utymdy ótkize alady. Al qazirgi tańda ýnıversıtet qabyrǵalarynda bilim alyp jatqan bolashaq týrızm mamandary sol talaptarǵa saı bola ala ma? Biz olardy jetkilikti dárejede daıyndap jatyrmyz ba? Bul oılanýǵa turarlyq jaǵdaı, sebebi óz elimizdiń ekonomıkasy óz qolymyzda.
Búgingi kúni memleketimizdiń ýnıversıtetterinde bilim alyp jatqan bolshaq týrızm mendjerleriniń, uıat ta bolsa talaı ret aıtylyp, saý bastyń saqınasyna aınalǵan ózekti órter eń birinshi máselesi - qazaq tilindegi oqýlyqtardyń joqtyǵy. Oqý quraly retinde kúndelikti qoldanysta júretin oqýlyqtardyń barlyǵy derlik Reseı Federatsııasynyń týrızmi jóninde, ıa bolmasa sol eldiń baspasynan jaryq kórgen. Al ana taqyryp, myna taqyryptyń árbir jerinen julynyp alynyp jınaqtalǵan aty qazaqsha shaǵyn juqa kitapshalardaǵy negizgi túsinikter, uǵymdar týrızm salasyna qatysty pán dáristeriniń keri ketken ústirt kóleńkesi ispettes. Grammatıkasy - kúńgirt, maǵynasy - máńgúrt. Jalpy biz bolashaq týrızm mamandary - «baqytty jandarmyz», sebebi biz bir mamandyq emes birden qos mamandyqtyń qyr - syryn meńgerip shyǵamyz. Stýdentterdiń qazaqsha oılap, oryssha oqyp, oqyǵanyn qaıtadan qazaqsha negizdep semınarlyq sabaqtar barysynda aıtyp berýge mashyqtanyp alǵany sonshalyq - «chernovıksiz - aq» referat nemese baıandamasynyń betterin qolma - qol aýdarmamen toltyryp jaza beredi. Biz keleshekte «menedjer - fılolog», «menedjer - aýdarmashy» bolyp shyǵamyz - aý, sirá.
Biz qazaq halqy qyzyqpyz. Taǵydyrymyz qyzyq, tarıhymyz qyzyq, minezimiz qyzyq, ózimiz de qyzyqpyz. Keńes kezinde ádette «qabyrǵańmen keńes» deıtin qazaqtyń sózi jaıyna qalyp, tutas bir tarıhı evolıýtsııalyq damý kezeńin eskermesten «túıeden sotsıalızmge» sekire saldyq, tyńdy da ıgere saldyq. Biz búgin de sondaımyz. Sol báz baıaǵy «batyr» qalyptamyz. Aspanǵa bórik atyp qýanarlyq jetistikterimiz de joq emes, biraq olqy jaqtaryn aıtpasqa taǵy da bolmaıdy, ol aıtylmasa, biz jetilmeımiz. Sonymen búgingi kúni de on eki jyldyqty engize saldyq, kredıttik tehnologııa men testti de telı saldyq. Sóıtip kóptegen oqytýshylar kredıttik tehnologııanyń erekshelikterin túsinbeı árkim óz topshylaýynsha qoldanyp júr. Ásirese ár lektsııada stýdentterdi túgendep úırengen burynǵy «syzyqtyq júıeniń» (lıneınaıa sıstema) kónekóz oqytýshylaryn aıaısyń. Bir keremeti matematıka men aqparattyq tehnologııa fakýltetiniń stýdentteri Cheva men Menelaıǵa qosa Faıol men Teılordy, ıaǵnı onsyz da kúrdeli sanalatyn matematıkaǵa ekonomıkalyq teorııa negizderin qotystyryp, qoıyrtpaqtata ózderine qatysy joq taǵy da basqa pánderdi búge - shigesine deıin oqyp jatsa, bir jyldary (2005 - 2006j) týrızm mamandyǵynyń stýdentteri ekonomıka fakýltetiniń quramynda bola turyp, ekonomıkalyq teorııany meńgermesten mıkroekonomıkany bastap ketip, odan keıin ótilýge tıisti makroekonomıkanyń múldem betin ashpapty. Taǵy da sol «túıeden sotsıalızmge sekire salýdyń» keri. Mine oqytý baǵdarlamasynyń kredıttik tehnologııa júıesine saı úılesimdi órbimeıtindigin osydan-aq aıqyn ańǵarýǵa bolady. Qazirgi tańda bul másele sál de bolsa jolǵa qoıylyp, ekonomıkalyq teorııa negizderi basty pánderdiń biri retinde júrgizilip jatyr, ekonomıka fakýlteti bolǵandyqtan mańyzdy pánder mindetti túrde júrgizilýi tıisti de.
Týrızm menedjeriniń qazirgi naryqtyq zamandaǵy «nany» - til. Biraq tilderge tek úsh ne tórt kredıtten ǵana berilip, tek bir, bir jarym jyl ǵana oqytylady, ıaǵnı aýyz toltyryp aıtarlyqtaı tolyq bir kýrs kóleminde ǵana bizdiń ózge tilderden sýsyndaý múmkindigimiz bar. Árıne bizde tildiń tańdaý kýrstary men mindetti kýrstary bar, biraq tildi meńgertý kezeńi tym az. Ásirese, arab, japon sekildi tilderdi mundaı az ýaqyt aralyǵynda ıgerip shyǵý múldem múmkin emes. Bul - bastaýy bar bilimniń arnasyna quıylmaı aıaqsyz qalýy. Al munyń ózi bolashaq «múgedek menedjerlerdi» týdyrady. «Zamanyń túlki bolsa, tazy bop shal» degendeı, stýdentter ózderi izdenip, aqyly kýrstarǵa (sapaly bolsa jaqsy) baryp óz bilimderin ózderi jetildirýge májbúr. Sondyqtan da ýnıversıtet qabyrǵalarynda irgesi qalanatyn tildik biliktiliktiń qabiletin báseke talaptaryna saı etý úshin belgili bir tildi oqyp meńgerý barysynda tek bir, bir jarym jyl tóńireginde ǵana shektelip qalmaı, tolyq tórt kýrs barysynda ıgersek, nur ústine nur bolar edi.
«Týrızm menedjmenti», «Týrızmdegi marketıng», «Týrızm salasynyń psıhologııasy» tárizdi pánderdiń oqytylý tártibi de qyzyq. Sabaq barysynda taqyryp basyna týrızm sózi qystyrylǵan «jaı ǵana» menedjment, «tek qana» marketıng, «áıteýir» psıhologııa dáristeri beriledi. Al naqty týrızmniń erekshelikterine beıimdele jazylǵan oqýlyq joq, bolsa - oryssha. Jaraıdy. Teorııalyq bilimdi ıgerip boldyq delik. Endi ony is júzinde paıdalanyp, praktıkada qoldanyp, tájirıbe jınaý qajet emes pe? Osyǵan oraı tómengi býyn stýdenti úshin tanymdyq praktıka, al joǵarǵy býyn stýdenti úshin óndiristik praktıka uıymdastyrylady. Osy jerden taǵy bir qaıshylyq týyndaıdy. Jekemenshik týrıstik kompanııalar men týragenttikter stýdentterdi praktıkaǵa qabyldaýdan bas tartady, ıa bolmasa, «úsh jaqty kelisim» qujatyna mórimizdi basyp bereıik, biraq biz sizben jumys isteı almaımyz dep shyǵaryp salady. Sóıtip stýdentter sabylyp «áketaı» men «kóketaılardy» izdeıdi. Al kómekke keler «kóketaıy» bolmasa ne isteıdi? Stýdentter arasynda ázilge aınalǵan «ákep ber, tezdet, tura tur, bar ket» praktıkasy da sóıtip óte shyǵady. Al budan qandaı rýhanı azyq alyndy, qandaı tájirıbe jınaldy?
Týrızm boıynsha oqý támamdaǵan túlekterdiń taǵdyry jumys tabý máselesine kelgende tyǵyryqqa tireledi desek artyq aıtqandyq emes. Týrıstik agenttikter jas mamandardy alýǵa múddeli emes, ári olar shaǵyn bolǵandyqtan aýqymdy qyzmetkerler shatatyn da qajetsinbeıdi. Týrızm - shynaıy bıznes, al bıznestiń ekonomıkalyq negizi bar ekendigi taıǵa tańba basqandaı aıtpasa da túsinikti, degenmen týrızm mamandary jumysqa ornalasý maqsatymen qujat ótkizýge kelse, memlekettik mekemeler týrızm mamandyǵynyń ekonomıkalyq klassıfıkatsııaǵa sáıkes kelmeıtindigin alǵa tartyp, múldem qyzyǵýshylyq tanytpaıdy. Talapqa sáıkes dıplomda kórsetilgen pánderdiń 25 paıyzy ekonomıkamen sabaqtas jatqan pánder sanatynda bolsa, bul - mamandyqtyń ekonomıkalyq baǵdarynyń basymdylyǵynyń kórsetkishi. Al týrızm mamandarynyń ýnıversıtette oqyǵan pánderin esepke alsa, bul kórsetkish 33 paıyzdy quraıdy eken, ıaǵnı bul mekeme talaptarynyń naqty emestigin, ári týrızmdi ekonomıkalyq mamandyq qataryna qospaýdyń negizsizdigin dáleldeıdi.
Túlekterge beriletin akademııalyq dárejeniń ózi jaı ǵana «Týrızm», ıakı máni kúńgirt, kúmándi, naqtylyq joq. Al sonda «oqý bitirgen maman kim?» degen suraqtyń eriksiz týyndaıtyndyǵy oryndy. Týrızm mamandaryna «týrızm menedjderi», «týrızmdegi marketolog» ıa bolmasa, «gıd-aýdarmashy» syndy naqtylanǵan biliktilik dárejesi berilse, jumys salasy da aıqyndala túser me edi. Ózge shet el memleketteriniń barlyǵynda derlik týrızm men qonaqjaılylyq jeke dara bıznes ındýstrııa retinde damyǵan. Al týrızmdi jańadan ıgerip kele jatqan Qazaqstan úshin ınfraqurylymdy damytý ǵana emes, sonymen qatar mamandar daıarlaý isi de ózekti bolyp otyr.
Árıne jańalyq jarq etip jaqsylyǵyn jaıyp salmaıdy, jańalyq pen jaqsylyqty jaqsy etý úshin de salıqaly salmaqtylyq pen eren eńbek kerek. Kósh júre túzeledi. Tek jasyǵynan asylyn bólip alyp, tıimdi tásilin taýyp el múddesine jarata bilsek bolǵany. Osy oraıda bizdiń basty mindetimiz osy atalǵan olqy jaqtardy sanaly túrde joıyp, biregeı týrıstik - rekreatsııalyq resýrstarymyzdy tıimdi túrde kádege jarata bilip, bar baılyǵymyzdy álemge pash etý bolmaq. Qazaqstannyń ekologııalyq, etnıkalyq, emdik, sporttyq, tarıhı - tanymdyq, iskerlik jáne kongress - týr syndy týrızmniń san alýan túrin damytýǵa qajetti aýqymdy áleýeti bar, sondyqtan da «túımedeıin túıedeı» etip kórsete alatyn ózge memleketter sekildi biz de ózindik týrıstik ónimderimizdi sapaly, qazirgi zaman talaptaryna saı etip ári, eń bastysy, sheteldik týrıster úshin qyzyqty jáne tartymdy etip kórste bilsek, memleket qyzynasyn baıytatyn paıda kózine qol jetkizgendigimiz. Shet memleketter týrıstik qyzmet menedjmentindegi ózekti baǵyttardyń biri - anımatsııany iskerlik turǵydan óte utymdy qoldana biledi. Anımatsııa - bos ýaqytty ótkizýdiń arnaıy baǵdarlamalaryn qalyptastyrý men júzege asyrý qyzmeti. Máselen, bir kezderi kelýshilerdi zeriktirip, ekskýrsanttardan maqrum qalǵan Plımýt qalasynyń (AQSh) alǵashqy aǵylshyn qonystanýshylarynyń murajaıy búgingi kúni ekspozıtsııany jasandy emes shynaıy túrde beıneleıtin anımatsııalyq uıymdastyrýdyń arqasynda (qarapaıym úı sharýashylyǵymen aınalysyp júrgen shynaıy tiri keıipkerler) ulttyq shoýǵa aınalyp otyr. Stokgolmdegi (Shvetsııa) ashyq aspan astyndaǵy «Skansen» murajaıy, Ispanııadaǵy «Port Aventýra», «Dısneılend» (AQSh, Frantsııa) tektes taqyryptyq saıabaqtary - barlyǵy da anımatsııanyń kúshimen týrıster arasynda úlken suranysqa ıe. «Joqtan bar jasaý» degen osy emes pe?
Al biz tabıǵı resýrstar turmaq, tamyryn tereńge jaıǵan san ǵasyrlyq tól tarıhymyz, arheologııalyq jádigerlerimiz ben baı etnografııalyq muralarymyz arqyly-aq ashyq aspan astyndaǵy murajaı emes, ǵajaıyptar galereıasyn týdyra alamyz. Azýyn aıǵa bilegen Amerıka Qurama Shtattarynan bizdiń tarıhı shejiremiz áldeqaıda baı emes pe?! Sondyqtan da «qolda bar altynnyń qadiri joq» degenge shek qoıyp, barymyzdy bazarlap aıdaı álemge maqtanyshpen pash ete bileıik! Týrızmdegi bul qubylys kúshti básekeden týyndaǵan. Búgingi kúni týrızmniń ekonomıkadaǵy mańyzdylyǵy kún sanap artyp, ózgerip te keledi, ýaqyt ótken saıyn onyń ishki qurylymdyq ózgerisi de baıqalyp otyr. Bir kezderi týrızm salasynda jetekshi oryndardy ıemdengen memleketter birtindep bolmashy ǵana dárejege deıin yǵystyrylyp, janama týrıstik ortalyqtarǵa eriksiz aınalýda, sebebi týrızm salasynda jańadan paıda bolyp jatqan kóshbasshylar bedeldi memleketterdiń artynan ókshelep basyp keledi. Monotondy ómiriniń barysynda materıaldyq qundylyqtardy molynan jıyp úlgergen qaltaly týrıster jańa áserlerge ińkár, buryn - sońdy kórmegen qyzyqqa qushtar, ekzotıkaǵa zárý. Olar tórtkúl dúnıeniń túkpir - túkpirin aralap, san - alýan saıahattardyń lázzatyna meılinshe kenelgen. Endi olar aıryqsha da dara, erekshe de jańa oqıǵalardyń ortasynda bolǵandy qalaıdy, kórmegen keńistikke kóz júgirtkisi keledi. Adýyndy memleketterdiń ózderiniń burynǵy kolonııalaryna da áli kúnge sheıin qyzyǵýshylyqpen qaraıtyndyǵy da sondyqtan. Olar sol eldiń mádenıeti men ózindik bolmys - bitimine, erekshe tynys - tirshiligi men sulý tabıǵatyna suqtanady.
Qazaqstan týrızmniń tizginin endi ǵana qolǵa alyp kele jatqan memleket bolǵandyqtan týrıstik naryqtaǵy naqty osy suranysty babyndaǵy ash qyrandaı dóp basyp, qalt jibermeı, qanaǵattandyra alatyn dárejege jetkeni abzal. Japondyqtar da ózge damyǵan memleketterdiń týrısteri tárizdi týrıstik ónimderdi tıimdi túrde tutynǵysy keledi, biraq japondyqtardyń bir ereksheligi - ekzotıkaǵa emes rekreatsııaǵa muqtaj bolýynda. «Rekreatsııa» jumys isteý úrdisi men qyzmet barysynda joǵalǵan kúsh - qýat pen densaýlyqty qalpyna keltirý bolǵandyqtan, ǵalymdar tarapynan dúnıe júziniń eń «sharshaǵan halqy» retinde tanylǵan japondyqtardyń bul talaby da aqylǵa qonymdy. Biz bolsaq, naryqtyń osy segmentinen de «ketik taýyp, kirpish bop» qalanýymyz qajet. Eńseli elimizdiń biregeı tabıǵı baılyqtary buǵan keń kólemdi múmkindikter beredi. Bal bulaqty Baıanaýyl, kerbez Kókshe, Býrabaı, jer jannaty Jetisý, uly dala Ulytaý syndy jerimizdiń injý - marjandary taptyrmas týrıstik resýrstar, qyrýar qarjy kózi. Týrızm Elbasymyz Nursultan Ábishuly Nazarbaevatyń kóregen saıasaty men ozyq oıynyń arqasynda qazirgi tańda qarqyndy damyp kele jatqan memleketimizdiń mańyzdy da tıimdi ekonomıkalyq tiregi retinde tanylýda. Shyn máninde jańa jumys oryndaryn qalyptastyrý men jańa aımaqtardy ıgerý, ulttyq ekonomıkanyń damýyn jedeldetý, ulttyq tabysty memleket múddesine saı qaıta bólý, ulttyq tabysty ulǵaıtý, jergilikti ınfraqurylymnyń damýy men halyqtyń ómir súrý deńgeıiniń jaqsarýy, ınvestıtsııalardyń tez arada ótelýi, mádenı mura men qorshaǵan ortany qorǵaý sekildi máseleler bir ǵana týrızm arqyly - aq tıimdi ári ońtaıly túrde óz sheshimin taba alady. Óıtkeni týrızm halyq sharýashylyǵynyń barlyq derlik salalary men adam qyzmetiniń san - alýan túrlelimen birlese, úılesimdi damı alady.