Turar Rysqulov Túrkistan ólkesindegi asharshylyq kezinde 1 mln adamnyń ómirin saqtap qalǵan
T. Rysqulovtyń Bishkek aýyl sharýashylyǵy tehnıkýyn bitirgen soń, 1914 jyly Tashkentke kelip, túrli jumystar atqaǵany jaıly drekter barshylyq. 1916 jyly patshalyq Reseıge qarsy bastalǵan ult-azattyq kúreske belsene qatysyqany týraly aqpar jeke isinde jazýly tur. Ol 1916-1917 jyldary Tashkent muǵalimder ınstıtýtynda oqıdy.
1918-1924 jyldary T. Rysqulov Túrkistan Avtonomııalyq Respýblıkasynda mańyzdy qyzmetter atqardy: Túrkistan densaýlyq saqtaý halyq komıssary (1918-19), Ashtyqpen kúres jónindegi ortalyq komıssııanyń tóraǵasy (1918-19), TKP RKP (b) Musylman bıýrosy (1919-20) , Túrkistan ASSR OAK tóraǵasy (1920 j. qańtar-1924 j.shilde), Túrkistan ASSR-iniń tóraǵasy (1922 j. qyrkúıek – 1924 j. qańtar). T. Rysqulov Túrkistandaǵy asharshylyqpen jáne onyń jan túrshigerlik zardaptaryn joıý úshin kúresken sanaýly tulǵalardyń biri. Sondaı-aq, ol bolshevıkterdiń baıyrǵy halyqtardyń ashtyqqa ushyraýyna nemquraıly qaraýyn ashyq synaǵany da tarıhtan belgili. T. Rysqulov bastaǵan keıbir ult kommýnısteri Ortalyqtyń shovınıstik saıasatyn, Túrki bıýrosy men Túrikkomıssııanyń zorlyq-zombylyq pıǵyldaryn, qyzyl áskerdiń basqynshylyq áreketteri men tonaýlaryn áshkereledi. Gýbernııalyq Musylmandar bıýrosynyń tóraǵasy retinde Ortalyqtyń saıası basshylyǵymen «Túrik respýblıkasy» men «Túrik kompartııasyn» qurý máselesin kóterdi. Biraq Ortalyqtyń nusqaýymen Túrik komıssııasy Túrkistan halyqtarynyń birigýine múmkindik bermedi.
T. Rysqulov Túrkistandaǵy 1916 jylǵy kóterilis pen táýelsizdik qozǵalysy týraly jáne basqa da taqyryptarda birqatar maqalalar men eńbekter jazdy. Ásirese, onyń «Tóńkeris jáne Túrkistannyń baıyrǵy halqy» (1-bólim, Tashkent, 1925) atty eńbegi sol alasapyran jyldardyń jylnamasy ispetti.
1917-1924 jyldarda Buhara, Horezm Halyq Sovet Respýblıkalarynda asharshylyq bolmaǵanyn eskersek, túrki halyqtarynyń birligi úshin kúresken Túrkistan ASSR-yndaǵy asharshylyq eldi ydyratý, ulttyq kózqarasy damyǵan halyqty joıý úshin ádeıi jasalǵan tárizdi. Ortalyqtaǵy saıasatkerlerdiń jergilikti bıliktiń osal jerin paıdalanǵanyn tarıhı derekter dáleldeı túsedi.
1917 jylǵy Qazan tóńkerisine deıin de Túrkistan ólkesi jergilikti astyqpen ózin qamtamasyz ete almaıtyn jaǵdaıda edi. Óıtkeni, patshalyq Reseı Túrkistanda bıdaı, baý-baqsha ósirýdi shektep, maqta monopolııasyna jol ashqan-dy. 1915 jyl ólkede daıyndalatyn maqta shıkizatynyń úshten eki bóligi Ferǵana ýálaıatynda óndirilgen. Sýarmaly jerdiń 60-80, keı bolystarda 95 paıyzynda maqta egilgen. Samarqan, Jetisý ýáláıattarynda tıisti astyqtyń óte az bólshegi ósirilgen.
1916 jyldan bastap Túrkistanǵa Reseıden astyq jiberý qysqarady. 1917 jyldyń sáýirinde asharshylyq bastaldy. Jergilikti azyq-túlik komıtetteri Ýaqytsha Úkimetke «asharshylyqpen kúresýge qaýqar joq» ekeninin aıtyp, jedelhattardy qarsha boratqan.
1917 jyldyń jazynda Túrkistanda qurǵaqshylyq boldy. Astyqtyń tórtten úsh bóligi jınaldy. 1918 jyly da qurǵaqshylyq bolyp, jaǵdaıdy tipti qıyndatyp jiberdi. Samarqan ýeziniń keı jerlerinde turǵyndar bededen(jońyshqa) tamaq daıyndap iship, jan baqqany jaıly derekter saqtalǵan.
1917 jylda Túrkistanda egiletin alqaptar 2,8 mln desıatına bolǵan bolsa, 1923 jyly 1,6 mln desıatınaǵa deıin túsip ketken. Ferǵana ańǵarynda 1915 jyly 994 000 desıatına alqap egilse, 1917 jyly 596 381 desıatınaǵa deıin túsip ketken. Buǵan kóptegen faktorlarmen birge jergilikti halyqtyń 1916 jyly Reseıge «qara jumysshy kúshi» retinde alynýy da sebep bolǵan.
Turar Rysqulov 1919 jyly 6 maýsymdaǵy Túrkistan Kompartııasy III ólkelik sezinde: «Ferǵanada sovet úkimeti joq, ol tek orys halqy turatyn qalalarda ǵana bar. Musylman aýyldarynda sovet ókimeti joq, bul jerde Nıkolaı dáýirindegi tártip ornaǵan, prıstav pen bolystardyń ornyna komıssarlar men qaraqshylar toby kelgen» dep sovet bıligin ashyq synady. Óıtkeni, onsyz da asharshylyqtan qyrylyp jatqan halyqty bolshevıkter tonaǵan. Al birde-bir memlekettik qaıratkerdiń Turar Rysqulov sııaqty óz pikirin ashyq aıtyp, ortalyqpen kúresýge batyly jetpedi.
Sezde Ferǵana máselesi týraly arnaı komıssııanyń esebi kezinde bir musylman kommýnıstiń haty oqyp berilgen. Hattyń tolyq mátini Turar Rysqulovtyń «Tóńkeris jáne Túrkistannyń baıyrǵy halqy» kitabynda jarııalanǵan. Hatta: «Biz sorly musylmandardy qanisher Nıkolaı dáýirinde mal ornynda kórse, kedeıler ókimeti dáýirinde de sondaı... Áli kúnge qarańǵylyqta, ash, jalańash, ıtteı ólýdemiz. Buǵan kim kináli? Mysaly, bir kedeıdiń at-arbasy bar edi, otbasyn asyrap otyrǵan, onyń úıine bir qyzyl ásker kirip kelip, otbasyn baǵyp otyrǵan jalǵyz atyn teginge alyp ketedi, endi otbasy qalaı kúneltedi, muny surap ta otyrmaıdy. Osy jaıt partııa baǵdarlamasynda kórsetilgen be... Olar tek oz orystaryn bólip alyp qamqorlyq kórsetedi, jaqsy táýir tamaq berip, jaqsy kıindiredi, ózgelerdiń jibek matasy, baǵaly zattarymen úıin bezendiredi. Biz musylmandarǵa ne berdi? Tamaq berdi me? Joq! Kıim berdi me? Joq! Eger kıim berse, kedeıler jalańaıaq júrer me edi, eger tamaq berse, on myńdaǵan adam ashtan óler me edi...», degen sııaqty jergilikti halyqtyń janaıqaıy bar.
1918 jyly RSFSR-da azyq-túlik dıktatýrasy jarııalanyp, Túrkistanda sol jyly 15 maýsymda úsh kisiden turatyn ólkelik dırektsııa quryldy. Bul jetpegendeı, «Astyq monopolııasy týraly», «Taptyq nan paegi týraly», «Túrkistan ólkesinde azyq-túlik saıasaty komıssaryna tótenshe ókiletter berý týraly» t.b. dekretter negizinde 1919 jyldyń 4 maýsymynda Túrkistanda da azyq-túlik dıktatýrasy jarııalandy.
Turar Rysqulov Halyq komıssarlarynyń otyrysynda «Astyq monopolııasy saıasatyn Túrkistanda júzege asyrýǵa bolmaıdy... Astyqty halyqtan erkin baǵada satyp alýymyz kerek. Mejeden artyq astyqty dıqandardan talap etpeýge tıistimiz», dep, dereý dıktatýraǵa qarsylyq tanytty. Bul saıyp kelgende, bolshevıkter kósemi V. I. Lenınge ashyq qarsylyq bolatyn.
Sondaı-aq, sol otyrysta Túrkistan ASSR Temir jol halyq komıssary «Astyq monopolııasyn júrgizýde qarý paıdalanbaýymyz kerek. Ólkede 7,5 mlk kisi ómir súredi, olardyń ár birine 10 put astyq týra keledi dep eseptesek, jyl saıyn 75 mln put astyq qajet. Іs júzinde 35 mln put astyq jınaldy. Azyq-túlik dırektsııasy bul astyqtyń 15 mln tonnasyn qaladaǵy jumysshylarǵa bermek. Nátıjede, 5 mln musylman halqy ashtyq qursaýynda qaldy».
«Taptyq nan paegi týraly» dekretke sáıkes Túrkistanda kartochka sıstemasy jarııalandy. Halyq 3 tapqa ajyratyldy: 1- tap – jumysshylar, qyzyl áskerler men jaýapty qyzmetkerler kúnine 1 put(1 put – 409,5 gramm), 2-tap, qyzmetshiler, qara jumysshylar jarty qadaq(205 gramm), 3-tap jumysshylar men býrjýazııa shırek qadaq(102 gramm) nan alatyn boldy.
Jergilikti halyq ózine tesili 100 gramm nandy ala almady. Bul jaıly Túrkistan ASSR sovetteriniń VII sezinde Turar Rysqulov «búkil bir ulty joıylyp ketý aldynda turǵany» jaıly baıandama jasady.
1919 jyldyń qyrkúıek-qazan aılarynda bolyp ótken Túrkistan ASSR sovetteriniń VIII cezinde Ándijannan kelgen delegat «Azyq-túlik bólimine túsken ónimder eýropalyq turǵyndarǵa tarqatylýdy. Jergilikti halyq eshteńeni paıdalanbaı jatyr», dep ashyq aıtqan.
Ortalyqtaǵy jáne Túrkistandaǵy bolshevıktermen qarsylasa otyryp, T. Rysqulov asharshylyqpen qatań kúres júrgizdi. Qalalarda arzan nemese tegin qyzmet kórsetetin ashanalar ashyldy. 1918 jyly Túrkistan boıynsha 3 mln, 1919 jyldyń 5 aıynda 32 mln túski as ázirlendi. 1918 jyly ash qalǵandarǵa kómektesetin qoǵamdyq uıymdar quryldy. Oǵan ǵalym R. Shreder basshylyq etti.
Asharshylyqpen kúres jónindegi ortalyq komıssııa tiziminde 1919 jyldyń basynda 800 myń, sáýir aıynda 1 mln kisi bolǵan.
1920 jyly tamyz aıynda Túrkistan komıssııasy músheleri V.V. Kýıbyshev pen F. I. Goloşekınniń usynysymen Túrkistan ASSR-i aýmaǵynda azyq-túlik taratý týraly qaýly qabyldandy. Bul jergilikti halyqty ashyqtan-ashyq tonaýǵa ulasyp ketti. 1920 jyldyń sońynda tek jumysshylardan azyq-túlik jınaıtyn 42 otrıad quryldy. Onyń quramynda 3 myńǵa jýyq kisi boldy.
Azyq-túlik jınaýshy otrıadtar 1920-1921 jyldarda jergilikti halyqtan 9708703 put astyq, 1606210 put et jáne basqa ónimderdi tartyp aldy. 1921 jyldyń 18 shildesinde Azyq-túlik halyq komıssarlyǵy kollegııasy otyrysynda Malıýtın 10 kún ishinde 250 000 put astyq jınap, ortalyqqa jiberý jaıly V. I. Lenınniń buıryǵyn oqyǵan.
1917-1923 jylǵy asharshylyq saldarynan Ferǵanada – 1 mln, Samarqanda – 200 000, Jetisý men QazASSR-ynda 1 mln-nan asa kisi ólgen.
1921 jyldyń qarasha aıyndaǵy derekter boıynsha, QazASSR-ynda 1,3 mln, 1922 jyldyń naýryzynda 1,5 mln kisi asharshylyq qursaýynda qalǵan.
Jergilikti halyqtyń qynadaı qyrylýy T. Rysqulov sııaqty ultjandy azamattardyń júregin aýyrtty. Sondyqtan, jeke basyna tóner qaterdi oılap otyrmaı, ortalyqpen de, Túrkistandaǵy shovınıstermen de qarsylasyp baqty. Árıne, árqandaı kúres nátıjesiz bolmaıdy. T.Rysqulov qurylýyna muryndyq bolǵan asharshylyqpen kúres jónindegi komıssııa 1922 jyldyń 10 qazanynda jabylǵanǵa deıin 1 mln kisiniń ómirin saqtap qalǵany jaıly Ózbekstan arhıvterinde derekter bar. Búgingi kúnge aman-esen jetken urpaq tutas óńirdiń aman qalýyna atsalysqan Turar Rysqylov syndy tulǵalardy umytpaı, eske alyp turǵany jón.