Tuńǵyshtar mekeni – Bókeı ordasyna 220 jyl
Kórmege Bókeı ordasyndaǵy «Han ordasy» tarıhı-mádenı sáýlet-etnografııalyq mýzeı-qoryǵynan júzden astam jádiger jetkizildi.
«Ótken tarıhymyzǵa kóz jibersek, osydan 220 jyl buryn Bókeı Nuralyhanuly Edil men Jaıyqtyń arasyna Kishi júz qazaqtarynyń kóshin bastaǵanda basty maqsat – qazaq halqynyń yqylym zamannan jaılaǵan qasıetti mekenin qaıtarý edi. Ol uly maqsat júzege asty da. Osy aıtylǵan Jaıyqtyń oń jaǵynda qazir Batys Qazaqstan oblysynyń 6 aýdany, Atyraý oblysynyń eki aýdany ornalasqan. «Tuńǵyshtar mekeni» dep tarıhta aty qalǵan Bókeı ordasynan han men sultan da, aqyn men batyr da, kósem men sheshen de shyqqan. Kúı atasy Qurmanǵazy men kúı anasy Dına, qol bastaǵan Isataı batyr men daýylpaz aqyn Mahambet, Keńes odaǵynyń batyrlary Mánshúk pen halyq qaharmany Hıýaz, ǵalymdar akademık Asan Taımanov pen dáriger Májıt Shombalov, Qazaq avtonomııalyq keńes sotsıalıstik respýblıkasy Ortalyq komıtetiniń alǵashqy tóraǵasy – Seıitqalı Meńdeshev, memleket jáne qoǵam qaıratkeri Alma Orazbaeva, qazaqtan shyqqan tuńǵysh general Shákir Jeksenbaev – osy ólkeniń órenderi. Bul tizimdi jalǵaı berýge de bolady. Alaıda bastysy – kıeli topyraqta týǵan tulǵalar tek el basynda kún týǵanda, qan maıdanda ǵana erliktiń úlgisin kórsetip qoıǵan joq. Beıbit ómirde de eńbektiń kórigin qyzdyrdy. Tek soǵystan keıingi 1948-1949 jyldary eki jylda Bókeı ordasynyń 25 azamatyna Sotsıalıstik Eńbek eri ataǵy berilgen», - dedi Májilis depýtaty Málik Qulshar.
Depýtattyń aıtýynsha, táýelsiz el bolǵaly Elbasy Nursultan Nazarbaevtyń tapsyrmasymen han ordasyndaǵy bir ǵana ǵımaratta ornalasqan mýzeı úıi qazir ashyq aspan astyndaǵy mýzeı-keshenge aınaldy.
«Bókeı ordasyn «Tuńǵyshtar mekeni» dep te ataıdy. Onyń da óz sebepteri bar. Munda Jáńgir hannyń bastamasymen alǵashqy orys-qazaq mektebi ashylǵan. Sondaı-aq, alǵashqy emhana, dárihana ashylyp, bank isi alǵash ret jolǵa qoıylǵan. Qum daýylyn basý úshin qaraǵaıly orman ekken. Qazir Bókeı ordasyndaǵy týrızmdi damytýǵa basa mán berilgen. Jyl basynan beri karantın shekteýlerine qaramastan, 10 myńnan astam týrıst keldi. Aldaǵy bes jylda týrıster sanyn 30 myńnan asyrýdy josparlap otyrmyz. Ol úshin ınfraqurylymdy jaqsartý kerek. Nursultan Nazarbaevtyń tapsyrmasymen Bókeı ordasyna aparatyn jol qurylysy bastaldy. Aýdan ishinde týrıstik baǵyttar qurylǵan», - dedi BQO Bókeı ordasy aýdanynyń ákimi Nurlybek Daýymov.
Elorda mýzeıindegi kórme 22 qarashaǵa deıin jalǵasady. Onda 50-den astam aqparattyq stendter men 70-ten astam jádigerler qoıylǵan. Kórme zaly 11 taqyryptyq bólimge bólingen, kórmeniń birinshi jáne ekinshi bólikterinde Jáńgir hannyń ómiri sýretteledi. Keıingi bólikter Bókeı ordasynyń qalyptasýy men damýyna arnalǵan. Odan bólek, kórme zalynda qýǵyn-súrgin jyldaryna, Ekinshi dúnıejúzilik soǵysqa, Bókeı ordasynda týyp-ósken tanymal tulǵalarǵa arnalǵan ekspozıtsııalar bar.
«Dál osy Han Ordasy aýylynda HІH ǵasyrǵa jatatyn 45-ten astam ǵımarat jáne 80-nen astam úı saqtalǵan. Onyń ishinde 13 ǵımarat Batys Qazaqstannyń «Han ordasy» tarıhı-mádenı sáýlet-etnografııalyq mýzeı-qoryǵynyń quramyna endi»,- dedi mýzeı-qoryq dırektorynyń orynbasary Nazymgúl Orazgeldıeva.
Sonymen birge, kórmede Isataı Taımanovtyń óz sarbazyna erligi men abyroıy úshin tartý etken qanjary, Bókeı zamanynan qalǵan qarý-jaraqtar men mórtańbalar, turmystyq zattar qoıylǵan. Sondaı-aq Jáńgir hannyń mýndıri men Fatıma hanshanyń Sankt-Peterbýrgte Nıkolaı І táj taǵý rásimine kıgen kóılegi restavratsııadan keıin usynylyp otyr.
«Jáńgir han – dalanyń uly reformatory. Ol basshylyq etken jyldary Bókeı ordasy qaryshtap damydy. Munda alǵashqy dárihana ashyldy, alǵashqy jármeńke, alǵashqy mektep, aýrýhana salyndy, orman sharýashylyǵy uıymdastyryldy. Osynyń bárine Jáńgir han yqpal etti. Jáńgir hannyń nemeresi – Qazaqstandaǵy alǵashqy fotograf. Jáńgir Han bes tildi bilgen. Jáńgirdiń úshinshi áıeli Fatıma – Orynbor múftıi Muhamedjan Qusaıynovtyń qyzy. Jáńgir han Fatıma úshin saraı turǵyzǵan. Sol saraıdyń shyǵys bóligi búgingi kúnge deıin saqtalǵan. 2010 jyly «Mádenı mura» baǵdarlamasy boıynsha Han saraıynyń batys jáne negizgi bóligi qalpyna keltirildi. Qazir murajaı-qoryqtyń quramynda 13 ǵımarat jáne úsh qoryq bar», - deıdi N. Orazgeldıeva.
Mamannyń aıtýynsha, Jáńgir han men Fatımanyń qyzdarynan taraǵan urpaqtary bar jáne olar Tatarstannyń Qazan qalasynda turyp jatyr.