Ýaqyt beldeýi qaıta ózgere me
Shyǵystaǵylar kún men túnnen jańylǵanyn aıtýda
Jalpy, Qazaqstan aýmaǵy bir emes, tórt túrli ýaqyt beldeýiniń boıynda jatqanyn jaqsy bilemiz – UTC+3, UTC+4, UTC+5 jáne UTC+6. Biraq alǵashqysy men sońǵysy úlken aýmaqty alyp jatqan joq, sondyqtan eki qıyr úshin olardy qarastyrý qajet emesi áýelden belgili. Osylaısha bıyldan bastap mamandar tabıǵı ýaqytqa jaqyn degen ólshemmen el aýmaǵyna UTC+5 beldeýin engizýdi maquldaǵan bolatyn. Alaıda kóp uzamaı ózgeris synǵa ushyrady.
Eldiń shyǵys qıyryndaǵylar túngi 2:00 shamasynda kókjıek aǵaryp, tań qyla bere bastaıtynyn alǵa tartýda. Mundaı beınejazbalar oqyrmandarǵa áleýmettik jeli arqyly taraǵanyna kúmán joq. Sondaı-aq ýaqyty ózgergen ózge óńirlerdegi turǵyndar da tańnyń burynǵydan erteleý atatynyn, sonyń áserinen uıqy rejımi buzylǵanyn aıtyp shaǵymdanyp júr. Degenmen bir nárseni eskergen jón, shaǵymdanýshylardyń arasynda ýaqyt beldeýiniń ózgerýi durys emestigine qatysty naqty dálelder usynǵan mamandar kórinbeıdi. ıAǵnı, turǵyndar jańa ýaqyt beldeýine ótýdiń alǵashqy kezeńin jatsynyp turǵandaı sıpat alýda.
Orta eseppen 8 jyl saıyn ýaqyt ózgergen
Keıingi 100 jyldyń ishinde Qazaqstannyń ýaqyt beldeýi 12 márte aýysqan. Bıylǵy ózgeris Táýelsizdik jyldarynan bergi alǵashqysy. Biraq aldyńǵylardyń eshbiri tabıǵı ýaqytqa sáıkes kelmegeni aıtylady. Aldymen osy jolǵy ózgeris qalaı bastaý alǵanyn aıta keteıik. Geografııalyq turǵydan 4 ýaqyt beldeýinde ornalasqanyna qaramastan, Qazaqstandy bir ýaqyt beldeýine kóshirý ıdeıasyn Almatydaǵy Fesenkov atyndaǵy Astrofızıkalyq ınstıtýt usynǵan. Bul bastamany Úkimet qyzý qoldady. Ony ilgeriletýge jaýapty Saýda jáne ıntegratsııa mınıstrligi munyń bank sektoryna paıdaly ekenin, barlyq óńirde bank tólemderi bir ýaqytta bolatynyn alǵa tartty.
Áý bastan-aq bul qadamǵa birqatar óńirdiń turǵyndary, ásirese shyǵysqazaqstandyqtar narazy bolǵan. Sebebi jańa ýaqytqa kóshken soń bul aımaqta tań jazda saǵat 03:15-te atyp, kún qysta túski saǵat 15:20-da batatyny aıtyldy.
Biraq V. Fesenkov atyndaǵy Astrofızıkalyq ınstıtýt ShQO turǵyndary buǵan boı úıretetinin, tym erte atatyn tańdy Peterbordaǵy sııaqty «aq tún» dep qabyldaýǵa bolatynyn málimdedi.
«ShQO eki túrli saǵattyq beldeýdiń shekarasynda ornalasqan. Óskemende UTC +5 boıynsha tús mezgili endi saǵat 11:30-da bolady. Sondyqtan qala osy ýaqyt beldeýine sáıkes keledi. Al kúnniń erte batýy men tańnyń atýyna kelsek, bul geografııalyq endikke baılanysty. Kúnniń uzaqtyǵy ońtústikte, ne bolmasa soltústikte turǵanymyzǵa baılanysty. Ońtústikte jazdaǵy jáne qystaǵy kún uzaqtyǵynyń aıyrmashylyǵy shamaly. Al soltústikte edáýir kóp. Tipti, aq túnder bolady. Mysaly, mundaı qubylys ShQO-da 22 maýsymda baıqalady», – dep jaýap bergen ınstıtýt ókilderi.
Tabıǵı ýaqyttan aýytqyp keldik
Sonymen, Qazaqstan tabıǵı ýaqytyn taba aldy ma? Biz baılanysqan Qoldanbaly hronobıologııa mamany Bolat Nurqojaev elimiz úshin eń tıimdi ýaqyt beldeýi UTC+5 ekenin, onyń tabıǵı ýaqytymyzǵa sáıkes keletinin alǵa tartyp otyr.
– Bul máselede qatelespeý úshin ýaqyt ólshemi aspektilerin bilý kerek. Birinshisi, kún ýaqyty. Ol kúnniń dál tóbede turýy túski saǵat 12:00-ge sáıkes kelýimen esepteledi. Shyǵys Qazaqstannyń shyǵys jaǵynan bastap Túrkistan, Qaraǵandy, Aqmola oblystarynyń batys jaǵyna deıin 67°30 jáne 82°30 merıdıanynyń arasy bir saǵattyq beldeýge jatady. Shyǵys Qazaqstannyń Qytaıǵa jaqyn bóligi UTC+6 ýaqyt beldeýine enip jatqanymen, dál osyndaı jaǵdaı eldiń batys bóliginde de bar, ıaǵnı, olarda UTC+4 beldeýine enetin jerler bar. Biraq biz bir oblysty eki túrli ýaqyt beldeýine bóle almaımyz.
Ekinshisi, beldeýlik ýaqyt. Shyǵysynda taltúsi saǵat 11:30-ǵa, batysynda 12:30-ǵa kelgen ýaqyt arasyn beldeýlik ýaqyt deımiz. Bul – tabıǵı jergilikti ýaqytqa eń jaqyn ólshem bolyp sanalady. Al tabıǵı ýaqyt degenimiz joǵaryda aıtqandaı ár eldi mekenniń týra tóbesinde kúnniń turýy 12:00-ge sáıkes kelýi. Biz ony qoldana almaımyz, onda ár aýdan, qala saıyn ýaqytty 15-20 mınýtqa jyljytyp, rettep otyrýymyzǵa týra keledi. 1884 jyldan bastap Grınvıch ýaqyt beldeýin álem elderi qabyldady. Sodan bastap bul másele kún tártibine shyqqan. 1924-1930 jyldary ár óńir jergilikti ýaqytty 1 saǵat alǵa jyljytyp qoldanatyn boldy. Ony dekrettik ýaqyt atady, shyndyǵynda ol únemi alǵa jyljyǵan jazǵy ýaqyt edi. Jazǵy ýaqyt degenimiz ár maýsymda alǵa 1 saǵat jyljytyp qoldanylyp júrgen, qazir Amerıka, Eýropa elderinde bar beldeý. Dekrettik ýaqyt degenimiz qysta da jazǵy ýaqyt beldeýimen ómir súrý, – dep atap ótti ol.
Mamannyń aıtýynsha, Qazaqstan Keńes odaǵynyń quramynda bolǵan 1956 jyly búkil ýaqytty biriktirý bastaldy. UTC+3 pen UTC+4-ti biriktirip, UTC+4-ke jatqyzdy, al UTC+5 pen UTC+6-ny biriktirip, UTC+5 ýaqyt beldeýine shyǵardy. Oǵan taǵy 1 saǵat qosylyp, UTC+5 jáne UTC+6 ýaqyt beldeýi qylyp qoldandyq. Bul turǵyda 1981-2005 jyl aralyǵynda qoldanǵan jazǵy ýaqyt ólshemin paıdalaný múlde múmkin emes jaǵdaı edi. Jazǵy ólshemde joǵaryda aıtqanymyzdaı, jazda bir saǵat alǵa jyljytyp, kúzde qaıtadan keri qaıtarady. Al biz bolsaq, kerisinshe, qosa berdik. Batys óńirler 2 emes, 3 saǵat alǵa jyljyp ketti. Jazda kún 23:00-ge deıin batpaıtyn kezeńder bolǵan. Aqyry budan bas tarttyq. Jazda 1 saǵat alǵa jyljytý «energııa únemdeý úshin» deıdi, shyndyǵynda ǵylymda adam boıynda sol arqyly energııa únemdeletini dáleldenbegen. Kerisinshe, dekrettik, jazǵy ýaqyttardy qoldaný adam boıyna zııan ekeni qanshama ret dáleldenip shyǵypty. «Adam boıynda agressııa, psıhologııalyq aýytqý, nebir buzylystar bolatynyn bile tura, biz sol ýaqyt beldeýlerin qoldana berýimiz kerek pe?» degen saýal tastady ol.
– 2017 jyly tsırkadalyq rıtmder mehanızmderiniń adam aǵzasyna qalaı áser etetini anyqtalyp, ǵylym retinde moıyndaldy. Budan halyq, tipti, medıtsına mamandary habarsyz ekenine kóz jetti. Alaıda habarsyz eken dep jańa ǵylym tájirıbesin almaýymyz kerek pe? 2014 jyly Reseı dekrettik ýaqyt beldeýinen resmı bas tartty. Onkologtardyń ózi onyń zııan ekeni jaıly dáleldemeler usyndy. Bul máselede ǵalymdardyń kózqarasyn shetke ysyrmaýymyz qajet. Jazda kúnniń uzaq, qysta qysqa bolatyny – tabıǵı zańdylyq. Alaıda kún erte shyǵady, tún kesh batady degen sekildi syltaýlar aıtyp, tabıǵı ýaqyt beldeýinen bas tartýymyz jóndi sheshim emes. Ýaqytty rettemeý katastrofalyq saldarǵa soqtyrady. Biz kerisinshe bıyldan bastap óz tabıǵı ýaqyt beldeýimizge oraldyq, – dep túıindedi B.Nurqojaev.
Tsırkadalyq yrǵaq – tiri organızmniń rıtmi
Kópshilikke túsinikti bolý úshin biz joǵaryda aıtylǵan tsırkadalyq rıtmge keńirek toqtalýdy jón sanadyq. Tsırkadalyq yrǵaqtar fondyq rejımde jumys isteıdi, negizgi fýnktsııalardy qoldaıtyn adam aǵzasyndaǵy 24 saǵattyq tsıklder jınaǵy desek bolady Bul planetadaǵy tiri organızmdermen birge júretin bıorıtm túri. Olardyń keıbireýleri Aı fazalaryna, keıbireýleri belgili bir organızmniń erekshelikterine baılanysty bolýy múmkin.
Tirshilikti qoldaıtyn mańyzdy bıorıtmderdiń biri – júrek yrǵaǵy. Bul protsesterdiń eń aıqyn mysaly retinde uıqy men oıaý júrý tsıklin alamyz. Biraq bul biz oryndaıtyn jalǵyz tsıkl emes. Іs júzinde ishki organdardyń barlyq jumysy belgili bir tsıkldarǵa baǵynady. Buǵan gormondardyń bólinýi, táýlik ishinde dene temperatýrasynyń ózgerýi, as qorytý júıesiniń jedeldetý men baıaýlaýy kiredi. Ǵylymda tsırkadalyq yrǵaqtar týraly HH ǵasyrda ǵana aıtyla bastady. Bul kezde Seımýr Benzer men Ronald Konopka tiri organızmniń belgili bir geniniń buzylýy osy bıologııalyq saǵatty buzýy múmkin ekenin anyqtaǵan. Bunyń ýaqyt beldeýine tikeleı qatysy bar.
1984 jyldan bastap ǵalymdar Djeffrı Holl, Maıkl Rosbash jáne Maıkl ıAng táýliktik yrǵaqtar jumys isteıtin protsesterdi zertteýmen aınalysty. Nátıjesinde olar taǵy eki gendi – Timeless jáne Doubletime-dy tapty. Ǵylymda osyndaı jańalyq ashqany úshin olarǵa 2017 jyly Nobel syılyǵy berildi.
Zertteýshiler aǵzadaǵy barlyq protsess jaryq pen qarańǵynyń aýysýyna baılanysty ekenin dáleldegen. Tańerteń jáne tústen keıin bizge belsendi bolý ońaı, al keshke uıqy basady, adamnyń kórýi nasharlap, reaktsııa baıaýlaıdy, taǵamdy qorytý qıyndaı túsedi. Munyń bári ádetter ǵana emes, uıqy rejımine ǵana emes, sonymen qatar kóptegen basqa protseske áser etetin tsırkadalyq yrǵaqtarǵa baılanysty. Bul tsıklge kúndizgi jaryq áser etedi, mıdy oıatý úshin qajetti gormondardy shyǵarýǵa sıgnal beredi. Keshke, kún batqan kezde adam denesi melatonın gormonyn bóledi, bul – uıqy gormony, ol uıyqtaýǵa jáne túngi demalý kezinde qalypqa kelýge kómektesedi. Dıetologtar túnde az qozǵalatyndyqtan emes, ashtyq sezimi men as qorytýǵa jaýap beretin fermentter men zattardyń óndirisi tsırkadalyq yrǵaqqa baılanysty bolǵandyqtan, keshke tamaqtanbaý keregin aıtady. Qarapaıym tilmen aıtqanda, kúndiz baýyr men uıqy bezi glıýkozany retteıtin jáne maı men kómirsýlar almasýyna áser etetin zattardy sıntezdeıdi. Al túnde protsess tejeledi. Mine, adam aǵzasy ózi ómir súretin jerdegi tabıǵı ýaqyt beldeýimen astasyp jatatyny dáleldengen fakt.