«Týǵan jer» baǵdarlamasyn júzege asyrýdy sózbuıdaǵa salar ýaqyt joq - Erlan Sydyqov
- Erlan Battashuly, «Týǵan jer» jobasyna jetekshilik jasaısyz. Osy ýaqytqa deıin qandaı jumystar atqaryldy? Aldaǵy josparlaryńyz qandaı?
- Bul saýalyńa jaýap bermes buryn sál tarıhqa sheginis jasap, myna jaıttardy atap ótsem. Táýelsiz memleket atanǵanymyzǵa, mine, 25 jyldan astam ýaqyt ótti. Bul tarıhı turǵydan alyp qaraǵanda qas-qaǵym sát bolǵanymen, adam ǵumyrymen eseptegende óte úlken ýaqyt. Degenmen, munyń ózi de qoıylǵan maqsatqa tikeleı baılanysty. Egemendiktiń eleń-alańyndaǵy bizdegi maqsat - táýelsiz el bolyp, eńseni tiktep, álemdik dárejede damyǵan úlken elderdiń qataryna qosylý edi. Al ony Tuńǵysh Prezıdentimiz Nursultan Nazarbaev saıasatqa, bılikke kelgen kúnnen bastap alǵa qoıyp keledi. Mine, osyǵan baılanysty qaýyrt ári qysqa ǵana ýaqyttyń ishinde kóp nárseni ıgerýimiz kerek boldy. Kóp maqsatty aldymyzǵa qoıdyq. Olaı bolatyn bolsa, muny qysqa ýaqyt, qas-qaǵym sát dep aıtýǵa bolmaıdy. Árıne, alǵashqy memleket qurý sol kezdegi basshylyqta, saıasatta júrgenderdiń, jalpy qazaqstandyq azamattardyń tájirıbesinde bolǵan emes. Sol sebepti álem memleketteriniń qurylý tarıhy, damyǵan elge qandaı saıasattyń, qandaı reformanyń arqasynda jetkendigi tereń zertteldi.
Barshaǵa belgili 90-shy jyldardyń basyndaǵy qıyn jaǵdaıǵa qaramastan, kúrdeli reformalar qolǵa alyndy. Onyń eń bastysy - ekonomıkamyzdy álemdik ekonomıkamen ıntegratsııalaý. Onsyz bolmaıdy. Óıtkeni naryqtyq ekonomıka quryp, qarjynyń, jumys kúshiniń, kapıtaldyń erkin júrýine jaǵdaı jasamaıynsha kapıtalıstik qoǵam qurý múmkin emes. Al búginde ekonomıkamyzdy álemdik dárejedegi belgili bir standarttarǵa jetkizdik dep tolyqtaı aıta alamyz.
Aıta keterligi, sol kezdegi Elbasynyń ustanǵan saıasaty «aldymen ekonomıka» boldy. Logıkaǵa syıady. Óıtkeni qarnyń toq bolyp, materıaldyq jaǵdaıyń túzelmeıinshe, ash-jalańash bolsań - bas qatyrar basqa qandaı máseleń bolmaq? Olaı bolsa, qazir osy júıemizdiń durys ekendigine kózimiz jetti. Máselen, 1993 jylǵy jan basyna shaqqandaǵy jalpy ishki ónim 690 dollar tóńireginde bolsa, 2013 jyly 14 myń dollarǵa jýyqtady. Sońǵy jyldardaǵy álemdik daǵdarysqa baılanysty ótken jyly 7500 dollar boldy.
Ekonomıkadan bólek el, memleket basqarý ınstıtýttaryn da álemdik dárejedegi tıimdi formalaryn qabyldap, engize aldyq. Bizdiń qabyldaǵanymyz prezıdenttik basqarý júıesi boldy. Bul júıeni qabyldaýdyń da naqty dáleli bar. Aıtar bolsaq, jańadan qurylǵan memleketke, aldynda úlken-úlken ózgerister kútip turǵan memleketke bir ortalyqqa baǵyný durys edi. ıAǵnı prezıdenttik myqty bıliktiń arqasynda ǵana reformalardy júrgizý, kúrdeli máselelerdi sheshý múmkin bolatyn. Árıne, demokratııa, parlamenttik basqarý deımiz. Biraq munyń barlyǵy da alda turǵan kezeńder. Demokratııanyń ózi jetip baryp toqtaıtyn belgili bir maqsat emes, ol - protsess. Únemi júredi, shegi joq. Olaı bolatyn bolsa, biz ózimizdiń dilimizdi, erekshelikterimizdi egjeı-tegjeıli qarap baryp ilgerileýmiz kerek. Sekirip alǵa júrip ketýdiń keri serpilis te bolaryn esten shyǵarmaý kerek.
Mine, 25 jyldyń ishinde osy protsesterdiń taǵy bir belesine jetip otyrmyz. Taıaýda Memleket basshysy óz bastamasymen Konstıtýtsııaǵa ózgerister engizdi. ıAǵnı óziniń prezıdenttik quziretin, bıligin basqa memleket basqarý ınstıtýttaryna bólip berdi. Bul - teńdessiz jaıt. Barlyq prezıdentter kerisinshe, bılikti ózine jınaǵysy keledi. Al bizde bir ortalyqqa baǵyndyrǵan, halyqty óziniń tóńiregine toptastyrǵan prezıdenttik bılik óziniń mıssııasyn tolyqqandy oryndaǵannan keıin birtindep quziretin bıliktiń basqa tarmaqtary - Úkimet, Parlament, jergilikti atqarýshy organdar, Konstıtýtsııalyq keńes, sottarǵa bólip berýde. Alaıda bul osymen prezıdenttik bılik doǵarylady degen de sóz emes.
Búginde Qazaqstan barlyq jaǵynan tanymal elge aınaldy. Endi álemdik kartada myǵym oryn alǵan memleketimizdiń qaýipsizdigin, erekshelikterin, dástúri men tarıhyn saqtaı otyryp, munan ary damyta túsýimiz qajet. Ol úshin myna jaıtty eskerýimiz kerek. Biz alpaýyt elderdiń ortasynda ómir súrip otyrǵan memleketpiz. Shyǵysta - Qytaı, Soltústikte - Reseı, ońtústigimizde - Ózbekstannan ary qonystanǵan jaǵdaıy kúrdeli Pákistan men Aýǵanstan bar. Mine, osyndaı jaǵdaıda durys saıasat júrgize bilý - Elbasynyń úlken kóregendiginiń arqasy. Biz barlyq kórshilerimizben tatýmyz, shekaramyzdy bekittik. Endi ony qorǵap turý kerek. Qazirgi jaǵdaıda obrazdy túrde nemese týra aıtar bolsam, eshqandaı da memleket janjal bolǵan jaǵdaıda ózin myltyqtyń kúshimen saqtap qala almaıdy. Búgingi soǵys aqparat arqyly mı úshin, sana úshin júrgiziledi. Óıtkeni onda shekara joq. Aqparat quraldary nemese áleýmettik jeliler arqyly sanańdy jaýlap alǵannan keıin qolyńa qansha myltyq berse de, elińdi qorǵaýǵa barmaısyń. Óıtkeni sanań saǵan basqasha buıryq beredi. Sondyqtan osy sananyń tazalyǵyn saqtaý, jańasha qalyptasqan memleketimizdi súıý, bul bizdiń memleketimiz ekendigin túsinip, soǵan oraı sanany qalyptastyrý qajet. Sananyń jańǵyrýy, rýhanı jańǵyrý degen, mine, osyǵan ákelýi tıis.
Biz búginde 18 mln. qazaqstandyqpyz. Táýelsiz, álem moıyndaǵan memleketimiz bar. 18 mıllıon azamattyń árqaısysy «bul - meniń elim» dep aıtyp, jaı aıtyp qana qoımaı, maqtanyp, maqtanyp qoımaı, ony jan-tánimen qorǵaıtyndaı jaǵdaı jasaýymyz kerek. Biz kimbiz? Ejelden kele jatqan tarıhymyz, salt-dástúrimiz, ádet-ǵurpymyz bar halyqpyz. Sonyń barlyǵyn táýelsiz elimizdiń ıgiligine, qundylyqqa aınaldyrýymyz shart. Óıtkeni Máńgilik elge aınalýymyzdyń birden-bir joly osy.
Mine, osy turǵyda sáýir aıynda jarııalanǵan Elbasynyń «Rýhanı jańǵyrý» baǵdarlamasynda óte tereń oılar aıtyldy. Bul oılardyń birden qoldaý tabýy - eldiń basym kópshiliginiń júreginde, kókireginde júrgen máselelerdiń qozǵalǵandyǵynda.
«Týǵan jer» baǵdarlamasyna keler bolsaq, týǵan jer degenmiz - ol seniń kindik qanyń tamǵan jer. Sol jerińdi súımeıinshe, baǵalamaıynsha, tarıhyn bilmeıinshe, sol jerińmen maqtanbaıynsha - sen elińmen maqtana almaısyń. Sondyqtan «Týǵan jer» baǵdarlamasy birtindep kelip, «Týǵan el» baǵdarlamasyna aınalýy tıis. ıAǵnı sen Otanyńdy, elińdi súıý úshin eń aldymen aýylyńdy súıýiń kerek. Aýylyńdy bilmeı jatyp, oǵan kómek bermeıinshe, elińdi súıe almaısyń.
Osy turǵyda biz «Týǵan jer» baǵdarlamasynyń ózin 4 baǵytta anyqtap aldyq. Birinshi baǵytta týǵan jerge degen súıispenshilikti tárbıe jáne bilim arqyly qalyptastyrý júrgiziledi. Arnaıy kitaptar shyǵarylyp, tarıh pánderine úlken ózgerister engiziledi. Ekinshisi - «Atameken» dep atalady. Onyń aıasynda aýyldan shyqqan azamattardyń, kásipkerlerdiń týǵan jerlerin umytpaı kelip, kómektesýi kózdeledi. Úshinshi baǵyt - Rýhanı qazyna dep atalady. Bul baǵytta ár aýyldyń tóńiregindegi qasıetter jerler, tanymal adamdar tarıhy zerdelenedi. Tórtinshi baǵyt - aqparat tolqyny. Bul baǵytta «Týǵan jer» baǵdarlamasyn júzege asyrý barysyn BAQ arqyly aqparattandyrý jáne qoǵamda jańasha oı-óris, parasat-paıym qalyptastyrý kózdeledi.
Jalpy bul dúnıelerdiń barlyǵy úlken jumysty qajet etkenimen, ýaqtyly kóterilgen máseleler. Bul bizge berilgen múmkindik. Ony bılik te, qoǵamdyq uıymdar da, saıası partııalar da, jalpy azamattar da paıdalanýy kerek. Muny joǵarydan túsken nusqaý nemese buıryq dep qaraıtyn bolsaq, onda ol kópke barmaıdy. Maqalada aıtylǵan ıdeıalar júıelenip, qarjymen bekitilip, ár azamattyń júreginen oryn tabatyn bolsa, onda bul baǵdarlama máńgilik eldiń máńgilik baǵdarlamasyna aınalatyny anyq. Biz osy turǵyda jumystarymyzdy bastap ta kettik.
Aıta keteıin, biz bul jumystarǵa qazirgi álemdegi jańa ádisterdi qoldana otyryp jańasha kiristik. Bıýrokratııany joıdyq, naqty iske naqty is-shara belgilep, naqty qarajatyn anyqtadyq. Naqty merzimi, oryndaýshylary bar. Ony sózbuıdaǵa salatyndaı ýaqyt joq. Ýnıversıtetimizdiń negizinde jobalyq ofıs quryldy. Aldaǵy ýaqytta jer-jerlerde osyndaı ofıster ashylady. Olarda qyzmet etetin adamdardyń barlyǵy elordaǵa shaqyrylyp, Memlekettik qyzmet akademııasynda bir aptalyq kýrstan ótip, emtıhan tapsyrǵannan keıin arnaıy sertıfıkat alady. Munyń barlyǵy olardyń ózderi úshin de kerek .Olar tek «Týǵan jer» baǵdarlamasy úshin ǵana oqytylyp jatqan joq. Alǵan bilimderin kez kelgen baǵdarlamany iske asyrý úshin qoldana alady.
- Suhbat barysynda jumystaryńyzdy 4 baǵytta bastaǵandyqtaryńyzdy atap óttińiz. Endi olardyń belgili bir deńgeıdegi nátıjesin qashan kóre alamyz?
- Bul saýalyń sál erterek qoıylyp otyrǵan sııaqty. Óıtkeni biz bir nárseni bastamaı jatyp, nátıje kútemiz. Nátıjeni ekonomıkada, qarjy salasynda, ónerkásipte kútýge bolady. Mine, mynadaı buıym shyǵaryp sattyq, aqshasy - mynaý dep. Al «Týǵan jer» baǵdarlamasy - sanaǵa ózgeris engizetin dúnıe. Rýhanı dúnıelerdiń barlyǵyn qaıta qarap, ony jańǵyrtý baǵytynda jobalar, baǵdarlamalar jasaýymyz kerek. Munyń barlyǵy bir kúndik sharýa emes jáne onyń nátıjesin biz kózben kóre almaımyz, qulaqpen estı almaımyz, murynmen seze almaımyz. Ony jalpy Qazaq eliniń, Qazaqstan degen memlekettiń damýy men ósýi, álemde moıyndalýy arqyly ǵana baǵalaı alamyz. Ol úshin joǵaryda aıtqandarymnyń barlyǵy iske asýy tıis. Ár azamaty aýylyn súıýi, kómek kórsetýi, maqtanýy, tarıhyn bilýi shart. Munan bólek, Qazaqstannyń qundylyqtarymen maqtanyp qana qoımaı, ony álemge jetkizýimiz kerek.
Máselen, Jıdebaı. Biz Áýezovten keıin Abaı arqyly Jıdebaıdy álemge jetkize aldyq pa? Áli kúnge Abaıdy shet tiline aýdarǵan joqpyz. Bar-joǵy orys tilinde ǵana jaryq kórdi. Onyń ózi baıaǵyda aýdaryldy. Túrkistan. Qoja Ahmet ıAssaýı. Onyń biz kıeli jer ekendigin aıtamyz. Al biraq sony álemge dáleldedik pe? Ekinshi Mekke jasaı aldyq pa? Jasaı alǵan joqpyz. Biraq suranyp tur. Onyń da ıesi - qazaqtar. Mynaý Semeı, Ertistiń boıy tunyp turǵan kıeli jer. Anaý Sankt-Peterbýrg sııaqty alǵashqy mádenıet, alǵashqy teatr, alǵashqy baspa, alǵashqy gazet, alǵashqy telegraf, alǵashqy aeroplan, alǵashqy demokratııalyq Úkimet barlyǵy da sol jerden shyqqan. Sony biz dáriptep jatyrmyz ba? Kórsete aldyq pa? Altaı. Suranyp-aq tur. Búkil túrki álemi Altaıǵa tabynyp otyr. Sony biz, qazaq Altaıǵa ıe ekendigimizdi sezinip te otyrǵanymyz joq. Búkil álem elderi Altaıdy atajurtymyz deıdi, saǵynady. Altaı dese, kózderine jas alady. Al biz solarǵa kelińder, kórińder dep jaǵdaı jasaı alyp otyrmyz ba? 75 mln. túrik atajurtyna kelýge daıyn. Basqa túrki álemi de. Árbirden keıin búkil adamzattyń basym bóligi Altaıdan taraǵan.
Qazir Altaıdy 4 memleket ıelik etse de, ony mekendep otyrǵandardyń barlyǵy qazaq. Reseıdiń Altaı jaǵynda - qazaqtar, Mońǵolııanyń Altaı jaǵynda - qazaqtar, Qytaıdyń Altaı eteginde de qazaqtar qonystanǵan. ıAǵnı ata jurtqa ıelik etip otyrǵandar - qazaqtar. Olaı bolsa, muny da kórsetip, maqtanýǵa, oǵan elderdi shaqyrýǵa bolady.
Túrkistanǵa qaıta oralaıyn. Mekke men Medınege kópshiligi bara almaıdy. Al Túrkistanǵa úsh ret baryp kelsek, Mekkege bir ret Qajylyq jasaǵanmen birdeı. Osyny nege Dinı basqarma qolǵa almaıdy? Osyny nege aıtpaıdy, uıymdastyrmaıdy, ýaǵyzdamaıdy? Mekkege bara almasań, Qoja Ahmet ıAssaýıge baryp kelý kerek.
Aıta bersek, osyndaı qasıetti jerler óte kóp, onyń barlyǵynyń sanany qalyptastyrýǵa yqpaly zor. Eń bastysy, táýelsiz eldiń azat azamatymyn dep maqtanatyndaı sana engizýimiz kerek. Eń bastysy - sol. Biz ómir baqı táýelsiz elde ómir súrip kórgenimiz joq. Jońǵardan jaltaqtadyq, mońǵoldyń tepkisin kórdik, orysqa otar boldyq. Biraq soǵan qaramastan, elimizdi tastamadyq. Týǵan jerimizde ómir súrýdemiz, batyr elmiz.
Bir jaqsy baǵdarlamanyń joǵarydan qalyptasýyn, qarjylandyrylýyn kútpesten, belgili bir nusqaýdy tospastan kóp jerler ony ilip alyp ketip jatyr. Ártúrli ekspedıtsııalar shyǵa bastady. Birlestikter qurylyp, zertteý jumystary da shama-sharqynsha júrgizilýde. Árıne, munyń barlyǵynda da júıe bolýy kerek. Biraq halyqtyń ilip áketkendiginiń ózi baǵdarlamanyń ómirsheńdigin, halyqtyń kútip otyrǵandyǵyn kórsetedi.
Máselen, bizdiń ýnıversıtetimizde «Týǵan jer tarıhy» degen jańa joba jumysyn bastady. ıAǵnı jer-jerdegi aýyldardyń tarıhyn kitap qylyp shyǵarýdy qolǵa aldyq. Ótken joly ǵana Tarıhshylardyń ulttyq kongresi aıasynda eki kitaptyń tusaýkeserin jasadyq. Bireýi -professor Zııabek Qabyldınovtyń «Astana», ekinshisi - Beken Temirov degen ólketanýshy azamattyń «Sarjal» kitaby. Ekeýi de óziniń aýylyn súıispenshilikpen jazǵan, úlgi-ónege bolarlyqtaı, áp-ádemi-aq kitaptar.
- Erlan Battashuly, siz esimi elge tanymal azamatsyz. Osyǵan oraı ózgelerge úlgi-ónege bolarlyqtaı týǵan jerińizge qandaı kómek bere aldyńyz?
- Ár adamnyń shama-sharqy ártúrli. Bárine birdeı týǵan aýylyńa materıaldyq, qarjylyq turǵyda kómek kórset deý durys emes. Eń basty maqsat seniń aýylyńnyń bar ekendigin, onyń saǵan ystyq ekendigin, kishi otanyń ekendigin eske salý kerek. Munan keıin olar ózderiniń shamalary kelgenshe qaıyrymdylyq sharalaryn atqara jatar. Al barlyǵyn jınap alyp, sen anany, sen mynany iste dep aıtsań, ol naýqanshyldyqqa aınalyp, naqty nátıje bermeıdi. Sondyqtan eń aldymen adamdardy rýhanı jańǵyrtý arqyly sanasyna qaıyrymdylyq dánegin sińirý kerek. Sodan keıin ol óziniń balasyna «mynaý seniń týǵan jeriń, shamań kelse kómektes, qolda» dep aıtýy arqyly izgi oıdy sińirýi tıis. Sonda ǵana bireýge aıtqyzbastan týǵan jerine kómek qolyn sozatyn azamattar paıda bolady. Bireýge aıtyp, kúshtep jasatqan nárseniń jan dúnıeden shyqpaǵannan keıin keleshegi bolmaıdy.
Osydan 7-8 jyl buryn Shyǵys Qazaqstanda, Shákárim ýnıversıtetinde rektor bolyp júrgenimde bilim salasynda kóptegen sharýa atqardyq. Máselen, Shákárimniń atyn ýnıversıtetke bergizip, óz kúshimizben eskertkishin turǵyzdyq. Shákárimtaný ǵylymı ortalyǵyn ashtyq. Jýrnaldar shyǵara bastadyq. Shákárimtaný ǵylymı jınaǵyn, onyń tulǵasyn jan-jaqty ashyp kórsetetin entsıklopedııany shyǵardyq. Osynyń barlyǵy da týǵan jerge taǵzym, sol úshin jasalǵan jumystar edi. Al muny aqshalaı nemese materıaldyq turǵyda baǵalaı alamyz ba? Joq. Budan bólek Alashtaný ortalyǵy qurylyp, zertteý jumystary qolǵa alyndy. Kitaptar, jýrnaldar shyǵaryldy. Álıhan Bókeıhanovqa músin ornatyldy.
Shyǵys Qazaqstan oblysyna belgili qoǵam qaıratkeri Berdibek Máshbekuly Saparbaev ákim bolyp kelisimen úlken bastama kóterip, «Týǵan jerge taǵzym» degen aktsııa bastaǵan bolatyn. Sol kezde atalǵan aktsııa aıasynda úlken jumystar atqarylyp, qaltaly, jaǵdaıy bar azamattardyń kóbisi kelip, óńirge kómek kórsetti. Sport keshenin, mektep salyp berdi, jańa jumys oryndaryn ashty. Óskemende meshit salyndy. Bul bir oblystyń qolǵa alǵan aktsııasy aıasynda ǵana atqarylǵan sharýa. Endi, mine, Elbasynyń baǵdarlamalyq maqalasynan keıin týǵan jerge degen kómek sharalary memlekettik deńgeıde júzege asyryla bastady.
Al jeke óz basyma kelsem, sol kezde Berdibek Máshbekuly: «Ósip-órkendegen áýletsińder. Ákeleriń Abaı aýdanynda basshylyq qyzmette boldy. Sol aýdanda týyp-óstińder. Ne kómek kórsete alasyńdar?» dep suraǵan edi. Áýletimizben aqyldasa kele, 10 myńnan astam turǵyny bar Abaı aýdanynyń ortalyǵyna shaq qonaq úı salyp berdik. Týǵan jerge qosqan úles qarjy-qarajatpen ǵana eseptelinbeıtidigin eskere, Semeıde elden shyqqan azamattardy oqyttyq. Aqyly oqýlaryn tólep, ne bolmasa arnaıy granttar taýyp berdik. Ózimnen keıingi inim de shahtada jumys istep júrgen kezinde jumys ornynyń esebinen aýyl azamattaryn taý-ken ınjeneri oqýyna jiberdi. Olardyń barlyǵy da búginde óz salasynyń bilikti mamandary retinde jumys isteýde.
Jalpy bilim salasynda jumys istegennen keıin elge kómek kúndelikti atqarylatyn is dep bilemin. Jastarǵa tálim-tárbıe, baǵyt-baǵdar berýdemiz, muny kúdelikti kómek dep esepteýge bolady. Bizdiń jalaqymen ony esepteýge bolmaıdy, odan áldeqaıda kóp jumys atqarylýda.
Joldasym da ǵylym doktory. Ol da Semeıdegi jekemenshik ýnıversıtettiń rektory qyzmetin atqarady. Sol ýnıversıtette kóptegen jas talantty balalarǵa qol ushyn berip, tegin oqytyp jatyrmyz. Onyń sanyn aıtqym kelmeıdi. Munan bólek balalar úılerine, taǵy da basqa kómek kórsetip jatqan jerlerimiz bar. Biraq, onyń bárin jarııalamaımyz, aıtpaımyz. Bul otbasymyzdyń ustanymy. Shyn nıetińmen jaqsylyq jasadyń ba, ony bireýge aıtyp maqtan tutpa degen qaǵıdany ustanamyz. Jalpy, bizdiń otbasymyz sııaqty jaqsylyq jasap júrgen otbasylar birneshe júzdep kezdesedi desem artyq aıtqanym emes.
- Osydan biraz ýaqyt buryn Torǵaı óńirine arnaıy ekspedıtsııany basqaryp baryp, Keıki batyrdyń súıegin izdeý jumystaryn júrgizgen edińiz. Ekspedıtsııa jumysynyń nátıjesi qandaı? Batyrdyń súıegin tabýǵa úmit bar ma?
- Joǵaryda aıtqanymdaı, bizdiń basty maqsatymyz - 18 mln. azamattyń boıynda táýelsiz eline degen súıispenshilikti, maqtanysh sezimdi oıatý. Al ol úshin qundylyqtarymyzdy jınap, ony tanystyrýymyz, sonyń negizinde tálim-tárbıe berýimiz qajet. Keńestik zamanda bular keıin ultty rýhtandyrý, jigerin janý úshin paıdalanbasyn dep tarıhı qundy jádigerlerimizben birge ózderine qarsy shyqqan batyrlarymyzdyń bas súıekterin de alyp ketip otyrǵan. Ózderińizge belgili, Elbasynyń, elimizde kóterilgen qoǵamdyq pikirdiń arqasynda Ermıtajdan Keıki batyrdyń basy qaıtaryldy. Ony baspasóz jaqsy jazdy. Bas súıek Vengrııaǵa jiberip, jan-jaqty tekserilip, músini jasaldy. Bári daıyn. Arqalyq qalasy mańaıynan kesene salynýda. Qyrkúıek aıynda úlken konferentsııa ótip, as beriledi jáne bas súıegi jer qoınyna tapsyrylady.
Osyǵan baılanysty ýnıversıtetimizdiń belgili arheology Ulan Úmitqalıev bastaǵan 15-ke jýyq adam on kúnnen astam ýaqyt boıy Torǵaı óńirinde bolyp, kóne kóz qarııalardyń «Keıki batyrdyń múrdesi osynda jerlenýi múmkin» dep kórsetken jerlerine ǵylymı-ádistemelik negizde qazba jumystaryn júrgizdi. Alaıda boljaǵan jerlerdiń birde-birinen múrde tabylmady. Biraq sol jerdegi qarııalardyń kópshiligi Keıki batyrdyń bas súıegin alyp ketkennen keıin qalǵan súıegi jergilikti turǵyndar tabynbasyn, kıeli orynǵa aınalmasyn degen oımen móshekke salynyp, sýǵa aǵyzyp jiberilgen degendi aıtýda. Menińshe, bul shyndyqqa janasady. Óıtkeni Keńes úkimetine qarsylyq tanytqandardyń basyn alyp ketkenimen, olar onyń qalǵan súıegin de jaı qaldyrmaıdy. Máselen, Shákárimdi alaıyq. NKVD Shákárimdi atyp tastaǵannan keıin múrdesin atqa óńgerip, aýyl-aýyldy aralap, senderdiń bas ıetin, tabynatyn adamdaryńnyń túri mynaý dep kórsetip shyqqannan keıin súıekti jerlemeı, qudyqqa tastaı salady. Bul da solaı bolýy yqtımal. Keıki batyrdyń basyn alyp ketti de, múrdesin joq qylyp jiberdi. Toq eterin aıtqanda, batyrdyń múrdesi tabyla qoıady-aý degen senimimiz shetinep tur. Degenmen bul «súıegi tabylmady, endi batyrdyń basy jer qoınyna berilmeıdi» degen sóz emes. Bas súıek arýlap jerlenedi. Ólgen, alǵashqy jerlengen jerlerinen topyraq ákelinip salynatyn bolady.
- Ýaqyt taýyp, suhbat bergenińiz úshin rahmet!