Transshekaralyq ózender: Balqashtyń mańyna AES salý úshin Qytaı kelisim berýi kerek
Adamǵa qajet sýdy tabıǵattyń aýzynan jyryp alyp otyrmyz
Keıingi 2-3 jyldyń kóleminde Qazaqstannyń batysy men ońtústigindegi turǵyndar jazdy kúızelispen ótkerip júr. «Jazdyń bir kúni – qystyń myń kúni» ekenin eskersek, qoradaǵy mal men kúrish, maqta alqaptaryna, odan qalsa, baý-baqshaǵa qarap otyrǵan myńdaǵan otbasy qurǵaq jazdyń saldaryn aılap, jyldap eńserýge májbúr. 2030 jylǵa qaraı eldegi ylǵaldyń negizgi kózi sanalatyn ózenderdiń aǵyny qazirgiden 3 km3-ǵa azaısa, onsyz da sýsap otyrǵan aýyldardyń jaǵdaıy ne bolmaq? QR Ekologııa, geologııa jáne tabıǵı resýrstar vıtse-mınıstri Talǵat Momyshevtiń sózine qaraǵanda, endi 7-8 jyldan keıin eldegi ózen sýynyń tapshylyǵy 23 km3-ǵa jetýi múmkin. Vıtse-mınıstr bul jaǵymsyz boljam aınymaı kelgenniń ózinde halyq aýyzsýdan tapshylyq kórmeıtinin aıtady. Biraq zardabyn ózenderdiń alabynda tirshilik etetin janýarlar men ósimdikter shekpek. ıAǵnı, adamnyń aýyzsýǵa degen qajettiligi flora men faýnanyń esebinen óteledi degen sóz.
Mundaı tásil aýyzsýdyń tapshylyǵyn qysqa merzimde sheshkenimen, onyń jalpy ekologııaǵa uzaq merzimdi saldary bar ekenin túsiný qıyn emes. Sondyqtan da qazir mınıstrlik sýdy kóp tutynatyn kúrish pen maqta alqaptarynyń aýqymyn azaıtýǵa kúsh salyp jatyr. Kúrish, maqta sharýashylyǵyna ylǵal únemdeıtin tehnologııalardy engizý qymbat bolǵandyqtan, odan áldeqaıda arzan ári arnaıy bilim-bilikti talap etpeıtin ketpen turǵanda alqap ıeleriniń jańa tehnologııaǵa shyǵyndalýǵa qulqy da, áleýeti de joq bolǵandyqtan ákimshilik tetikti qoldanýdan basqa amal bolmaı tur. Sýdy meılinshe kóp shyǵyndaıtyn alqaptardyń kóptigi transshekaralyq ózenderden keletin sýdyń lımıtin belgileıtin halyqaralyq kelissózder kezinde aıaqqa oralǵy bolatyny taǵy bar. Al negizgi tabys kózi bolǵan kúrish pen maqta alqabynan qaǵylǵan halyqty jumyspen qamtý óz aldyna bólek taqyryp...
Qýańshylyq tsıkli qashan bitetini belgisiz
Shóleıttený demekshi, transshekaralyq ózenderden keletin sýdyń kólemi týraly áńgime qozǵalsa boldy, Ortalyq Azııa men Oral taýynyń aýmaǵynda qýańshylyq tsıkli ótip jatqany týraly ýájder aıtyla ketedi. Munyń ǵylymı zertteýlermen dáıektelgen negizdemesi bar ma? Naqty qandaı zertteýdiń qorytyndysyna súıenip aıtylyp júr? Bul tsıkldiń bitetin kezi bola ma? Halyqtyń kókeıindegi osy suraqty mınıstrlikke qoıyp kórdik.
«Sońǵy jyldary Qazaqstannyń terrıtorııasynda sý az jyldar tsıkli ótýi baıqalýda. Árbir transshekaralyq ózen boıynda sý deńgeıin jáne shyǵynyn qadaǵalaıtyn gıdrobeketter bar ekeni málim. Oǵan jyl saıynǵy jaýyn-shashynnyń mólsheri, qar jamylǵysynyń qalyńdyǵy, topyraqtyń sý sińirý kórsetkishi, syrt elden aǵyp kelgen sý mólsheri áser etedi. Kópjyldyq ortasha sý kólemderimen salystyrǵanda sońǵy jyldary Jaıyq, Syrdarııa, Shý jáne Talas ózenderiniń basseınderinde sý azdyǵy óte baıqalady.
Sonymen birge, klımattyń ózgerýi belgisizdik faktorlaryna kóbirek áser etedi. Osyǵan baılanysty sý az jyldar tsıklderiniń bastalýy men aıaqtalýyn naqty anyqtaý múmkin emes», - degen jaýap aldyq.
Muzdyqtar máńgilik emes
Qýańshylyq tsıkli degende eske túsedi, muhıt nemese ashyq teńizge shyǵar joly joq Qazaqstan sııaqty elderdiń sý sharýashylyǵy taý muzdyqtaryna táýeldi. Belgili ekolog Mels Eleýsizovtiń «muzdyqtardy boıaıyq» degen usynysy kezinde kúlkili bolyp kóringenimen, astarynda jan bar bolatyn.
«Mels Eleýsizovtiń Іle Alataýynyń taýlaryn ákteý, qarańǵy jerlerdi aq túske boıalǵandyqtan, kún energııasynyń 85 paıyzyn, al qardyń 56 paıyzyn shaǵylystyrý boıynsha usynysy júzege asyrý qıyndyǵy jáne zerttelmeýi saldarynan qoldaý tappaǵan», - deıdi Talǵat Momyshev.
2014 jyly Qazaq-alman ýnıversıtetiniń ǵalymy Bolat Zýbaırov Іle-Balqash basseıniniń muzdyqtaryna zertteý júrgizdi. «Muzdyqtary kemip kele jatqan Іle ózeniniń mysalyndaǵy sý qaýipsizdiginiń problemalary» atty eńbeginde ózenniń Alataýdaǵy muzdyqtarynyń 1955-2008 jyldar aralyǵynda qalaı mújilgenin baıandaıdy. Ol úshin ǵalym Qazaqstan men Qytaı Geografııa ınstıtýttarynyń derekterin, ALOS, IKONOS, IRS, Landsat 7 ETM+ formatyndaǵy kosmostyq túsirilimderdi tarazylap shyqqan.
«Іle Alataýynyń soltústik betkeıindegi muzdyqtar kólemi 1955-2008 jyldar arasynda 41 paıyz azaıyp, jyl saıyn 2,2 tekshe shaqyrym sý joǵaltyp otyrǵan. Jetisý Alataýynyń ońtústigi men Іleniń Qytaı aýmaǵyndaǵy muzdyqtarynda da osyǵan uqsas jaǵdaı baıqalady. Muzdyqtardyń kemýi ózenniń aǵysyna tikeleı áser etedi. Muzdyqtar degradatsııasy aıaqtalǵan kezde Іleniń sý qory 10-15% azaıady. ıAǵnı, jyldyq sý qory 2,26 tekshe shaqyrymǵa kemıdi. Balqash kóliniń 67 paıyzyn Іleden kelgen sý toltyryp tur. Al Іleniń 70 paıyzy Qytaıdan aǵyp kiredi. Muzdyqtardyń mújilýinsiz-aq, ǵalamdyq jylý bizdi aınalyp ótkenniń ózinde antropologııalyq áser Іlege aýyr tıedi. Sý tapshylyǵyna baılanysty Qytaı taraby Qash, Kúnes, Kóksý ózenderiniń sýyn kórshi basseınderge burý josparyna kóshti. Kóksý bógeti salynyp jatqandyqtan, keleshekte Іleden Kóksý ózenine quıatyn sýdyń mólsheri de azaıýy múmkin», – dep jazady Bolat Zýbaırov.
2020 jyly Sý resýrstary komıtetiniń tapsyrmasymen respýblıkalyq muzdyqtar katalogy jasaldy. Oǵan 1615 muzdyqtyń morfologııalyq, geografııalyq jáne fızıkalyq kórsetkishteri qosa engizilgen.
«Búkil dúnıe júzindegideı bizdiń elde de muzdyqtardyń erý tendentsııasy baıqalýda. Sondaı-aq, qazir álemde muzdyqtardy qutqarýdyń birneshe nusqasy qarastyrylýda. Mysaly, tájik sarapshylary Pamır muzdyqtarynyń erýiniń teris saldaryn barynsha azaıtý úshin Tájikstanda jańa sý qoımalary jelisin qurýdy usynýda. Nemister Shveıtsarııa muzdyqtarynyń erýin 15 metr jáne bıiktigi 3 metr bolatyn alyp dıametrli eksperımenttik ekranmen toqtatýǵa tyrysýda. Joba avtorlary ekran muzdyqty tikeleı kún sáýlesinen qorǵaıdy, sonymen qatar sýyq muzdy, aýany saqtaıdy dep senedi. Aýstrııalyqtar Alpide polıpropılendi qoldandy, ol kún energııasynyń 71 paıyzyn ustap qalatyn kórinedi. Bul Alpi muzdyqtarynyń erýin azaıtýǵa múmkindik berdi degen senim bar. Atalǵan tásilderdi elimizde qoldanar aldynda jan-jaqty zerdeleýdi qajet etedi jáne osy elderde qoldanys nátıjelerin saraptaý ótkizgen soń múmkin dep oılaımyz», - deıdi vıtse-mınıstr Talǵat Momyshev.
«Qytaı Ertistiń boıyna neshe nysan salǵanyn bilmeımiz»
Qazaqstanda tórt birdeı asa iri transshekaralyq ózen bar. Onyń ekeýi bastaýyn Qytaıǵa tıesili aýmaqtan alsa, bireýi Reseıden, bireýi Ózbekstannan aǵyp kiredi.
«Ertis basseıniniń sheginde Shyǵys Qazaqstan oblysynyń aýmaǵynda 191 sý sharýashylyǵy obektisi ornalasqan. Respýblıkalyq menshikte 86 sý sharýashylyǵy obektisi, onyń ishinde 8 sý qoımasy, 16 sý toraby, 59 kanal, 3 shlıýz bar.
Ertis basseıniniń Pavlodar oblysy aýmaǵynda 30 tıdrotehnıkalyq qurylys bar. Onyń ishinde 26 gıdrotehnıkalyq qurylys Pavlodar oblysynyń aýmaǵynda, ekeýi Qaraǵandy oblysynda, ekeýi Aqmola oblysynda ornalasqan.
Qytaı Halyq Respýblıkasy terrıtorııasyndaǵy gıdrotehnıkalyq nysandardyń sany belgisiz», - dep jazylǵan Ekologııa mınıstrliginiń redaktsııa saýalyna joldaǵan jaýabynda.
Ertis bizden ótip Reseıge baratyndyqtan, bastaýynda bolyp jatqan árbir jaıtqa orys ǵalymdary kóz salyp, qulaq túrip otyrady.
Ertistiń Qytaı jaǵyndaǵy bóliginde halyqtyń qonystaný tyǵyzdyǵy qoldan kóbeıtilip jatyr. Qytaı keıingi jarty ǵasyrda Ertisten alatyn sýdyń mólsherin 5 ese kóbeıtti degen málimetter bar. Muny aıtyp júrgen de reseılikter.
Máskeý memlekettik qurylys ýnıversıtetiniń professory Dmıtrıı Kozlovtyń «Ertis basseınindegi sý resýrstaryn paıdalaný jáne óńirdegi gıdrotehnıkalyq qurylystardyń keleshegi» atty zertteýinde Qytaıdan Ertis arqyly Qazaqstanǵa jylyna 6,3 tekshe shaqyrym sý kirip jatqanyn aıtady. Ǵalymnyń deregine sensek, 1990 jyly Qytaı Ertistiń 1 mlrd tekshe metr sýyn shyǵarmaı buryp alǵan. Al 2020 jyly bul qajettilik 3 mlrd tekshe metrge jetetinin boljaǵan. Dmıtrıı Kozlovtyń paıymdaýynsha, Qara Ertis-Qaramaı, Ertis-Úrimji kanaldarynyń jobalyq qýaty jyl saıyn 4,24 tekshe shaqyrym sýdy Ertisten buryp áketýge arnalǵan. Bul sýmen Qytaıdyń shóleıtti aımaǵyndaǵy 2 mln gektar jerdi egiske aınaldyrýǵa bolady.
«Ertis ózeni aǵynynyń ortasha kóp jyldyq kólemi 33,66 km3 quraıdy. Onyń ishinde QHR aýmaǵynda 7,78 km3 qalyptasady. Kóp jyldyq ortasha derekterge súıensek, 2001-2021 jyldar kezeńinde «Boran» gıdrologııalyq jarmasynda sýdyń túsýi 8,3 km3 quraıdy. Jalpy, Ertis ózeni basseıni boıynsha Qytaı tarapynan aǵynnyń aıtarlyqtaı qysqarýy baıqalmaǵanyn atap ótýge bolady. Qazirgi ýaqytta QHR-dan kelip túsetin Ertis ózeni boıynsha aǵyn kólemi jyldam qarqynmen tómendeıtin alǵysharttar joq», - deıdi mınıstrdiń orynbasary.
Ertistiń Qytaı betindegi jyldyq aǵyny týraly ótken ǵasyrdyń aıaǵynda jazylǵan derek qolymyzǵa túsken bolatyn. «Altaı aımaqtyq partııa tarıhy» jergilikti shejire keńsesi qurastyrǵan «Altaı aımaǵynyń jalpy jaǵdaıy» atty kitapty qytaıshadan Jámshat Bájikbaıuly men Aqat Qapsemetuly aýdaryp, 1989 jyly tóte jazýmen basyp shyǵarypty.
«Ertis ózeniniń jyldyq ortasha aǵyn mólsheri 11 mlrd 900 mln tekshe metr. Búkil aımaqtaǵy (Altaı aımaǵy – red.) ózenderdiń jyldyq aǵyn mólsheriniń 91,5%-yn ustaıdy. Aǵyn mólsheri jaǵynda Іle ózenimen deńgeıles. Avtonomııaly raıonymyzda (Shyńjan-uıǵyr avtonomııalyq ólkesi) ekinshi úlken ózen. Sýy búkil Shyńjannyń sý mólsheriniń jetiden bir bóligin ustaıdy», – degen joldar bar sol kitapta.
Endi osy derekti Ekologııa mınıstrliginiń málimetimen salystyryp kóreıik. Vedomstvonyń dereginde ózenniń Qytaıdaǵy bóliginde 7,78 km3 sý qalyptasatyny aıtylsa, 33 jyl buryn Qytaıdyń ózinde shyqqan kitapta bul kórsetkish 11,9 km3 shaqyrym ekeni aıtylǵan. Sonda 33 jyldyń ishinde Qytaı tarapy Ertistiń áleýetin 3 km3-ǵa kemitip jibergen bolyp shyǵady. Óıtpegen jaǵdaıda Qazaqstannyń atynan kelissóz júrgizetin memlekettik organdarǵa burmalanǵan aqparat berilip otyrǵan bolýy múmkin.
«Qazirgi tańda QHR-men sý sharýashylyǵy yntymaqtastyǵy máselelerindegi negizgi problema transshekaralyq ózenderdiń sý resýrstaryn bólý jónindegi normatıvtik-quqyqtyq bazanyń bolmaýy bolyp tabylady.
2015 jyly QR men QHR arasyndaǵy transshekaralyq ózenderde sý bólý týraly kelisim jobasyn daıyndaý jáne kelisý boıynsha arnaıy jumys toby quryldy. Osy baǵytta, qytaı tarabymen birlesip transshekaralyq ózenderinde sý bólý taqyryby boıynsha zertteýler iske asyrylýda. Onyń qorytyndylary sý lımıtiniń naqty kólemderin aıqyndaý kezinde paıdalanylady», - delingen mınıstrliktiń málimetinde.
«Іle» degende oıǵa AES keledi
Resmı derekke sensek, 2000-2020 jyldar aralyǵynda «Dobyn» gıdrobeketi arqyly Іleden kelip túsetin sýdyń ortasha kólemi jylyna 13,6 km3 bolǵan.
«Bul negizgi qajettilikterdi qanaǵattandyryp otyr. Balqash-Alakól basseıni sheńberinde barlyǵy 512 gıdrotehnıkalyq qurylys bar. Onyń ishinde 259 gıdrotehnıkalyq qurylys Almaty oblysynda shoǵyrlanǵan. ıAǵnı, 80 sý qoımasy, 123 toǵan, 22 bóget, 34 gıdrojúıe bar. Al Qytaı Halyq Respýblıkasy terrıtorııasyndaǵy gıdrotehnıkalyq nysandardyń sany belgisiz», -dep jazylǵan mınıstrliktiń bizge bergen dereginde.
«Іle» degende oıǵa Balqash, «Balqash» degende oıǵa AES keledi. Óıtkeni kelissózder kezinde Qazaqstan taraby Balqashtyń ekologııalyq júıesin saqtaý úshin Іleden keletin sýdyń mólsheri ózgermeýi kerektigin basty argýment retinde qoldanyp júr. Sol «ekologııalyq kózir» bolyp júrgen Balqashtyń mańaıyndaǵy Úlken kentine AES salynady degen sybystyń shyndyqqa aınalatyn túri bar. QR Energetıka mınıstri Bolat Aqsholaqov tańdaý Balqashqa túsip turǵanyn aıtqan bolatyn.
Resmı Beıjińmen aradaǵy transshekaralyq ózender jónindegi birlesken komıssııalardyń ratıfıkatsııalanǵan qujattary Qazaqstandy Úlken kentine AES salý jobasyn Qytaı tarabynyń kelisimin alýǵa mindettemeı me? Kórshimiz erteń Balqashtyń jaǵasyna AES salǵanymyzdy alǵa tartyp, Іleniń sýyn birlesip paıdalaný týraly ýaǵdalastyqtardyń kúshin joımaı ma? Bul Іleden Qazaqstan aýmaǵyna keletin sýdyń mólsherin azaıtýǵa «negiz» bolyp júrmeı me?
Mınıstrlik mamandary bul suraqqa qysqa ǵana jaýap qaıyrypty.
«Qazirgi tańda AES salý máselesi pysyqtalyp jatyr. Úkimet pen Prezıdent maquldaǵan jaǵdaıda Qytaımen memlekettik shekaraǵa jaqyndyǵyn, sondaı-aq Balqash kólindegi AES-tiń yqtımal áserin eskere otyryp, Qytaı Halyq Respýblıkasymen kelisý talap etiledi»,- delingen vıtse-mınıstrdiń jaýabynda.
Bul faktor Balqash mańyna salynatyn AES jobasyna kelisim berý tetigi arqyly resmı Beıjiń qalasa, stansaǵa tehnologııa usynatyn eldi óziniń saıası múddesine saı etip taǵaıyndaýǵa kúsh sala alady degen sóz.
Syrdarııanyń áleýetin 150 paıyz paıdalanyp otyrmyz
Syrdarııa, beıneli tilmen aıtsaq, Ortalyq Azııadaǵy baýyrlas 4 eldiń arasyndaǵy tatýlyqtyń aınasy ispettes.
1982 jáne 1984 jyly KSRO deńgeıinde qabyldanǵan sheshimder boıynsha Qazaqstannyń Syrdarııa ózeninen alatyn úlesi ortasha kópjyldyq mólsherde 12 km3, al sý az jyldary 10 km3 dep belgilengen.
«Sonymen qatar, Shardara sý qoımasyna deıin Syrdarııa ózeninen Farhad sý toraby arqyly Dostyq memleketaralyq kanaly boıynsha - 1,11 km3, al Shyrshyq ózeni, Úlken Keles magıstraldyq kanaly, Zah, Hanym, Bozsý memleketaralyq kanaldary boıynsha - 1,07 km3 úlesimiz bar. Sý bólisý kelisimi ádiletti me degenge kelsek, biz óz lımıtterimizdi shemaǵa sáıkes tolyq kólemde alamyz. Mysaly 2018 jyly Shardaraǵa kelip túsken sýdyń kólemi 16,5 km3, 2019 jyly 16,2 km3, al 2020 jyly 12,2 km3 qurady, al 2021 jyly 12,1 km3 sý kelgen», - deıdi Talǵat Momyshev.
Táýelsizdiktiń alǵashqy jyldarynda Qazaqstannyń Sý sharýashylyǵy mınıstrligin basqarǵan Narıman Qypshaqpaev Ortalyq Azııa elderiniń Syrdarııa sýyn ysyrappen tutynyp otyrǵanyn keleshekke jasaǵan qııanat dep esepteıdi. Ózenniń boıyndaǵy 3,5 mln gektar alqaptyń ár gektaryna orta eseppen jyl saıyn 10-12 myń tekshe metr sý shyǵyndalady eken. Ol sýdy egiske taratatyn aryq-kanaldardyń jalpy uzyndyǵy – 300 myń shaqyrymǵa taıaý. Osynyń kesirinen sýdyń 30 paıyzy egistikke jetpeı, qumǵa sińip, ysyrap bolyp jatqan kórinedi.
«Jalpy Syrdarııa alabynyń jyldyq sý qory orta eseppen 37 mlrd km3 shamasynda. Al qazir 4 memlekettiń sý tutyný shyǵyny 50 mlrd km3-nan asyp ketken. Qazaqstan, Ózbekstan, Tájikstan men Qyrǵyzstan jalpy kólemi 3,5 mln gektar alqapty Syrdarııa basseıninen sýarady. Onyń syrtynda halyqtyń aýyzsýy, óndirisi, kommýnaldyq sharýashylyǵy bar. Kollektor men kárizden, egisten shyǵatyn 12-13 mlrd m3 las sýdy qaıta kádege jaratyp otyrmyz. Osylaısha Syrdarııanyń tabıǵat jaratqan resýrsyn 150 paıyzǵa paıdalanýǵa májbúrmiz. Sonyń saldarynan Aralǵa bir shelek sý da túspeı jatyr», -deıdi kónekóz maman.
Onyń aıtýynsha, Qazaqstan Syrdarııa sýyn bólisý máselesinde Tashkentten bólek qyrǵyz tarabymen de muqııat kelissóz júrgizý kerek.
«Qyrǵyzdar «Toqtaǵuldan» bólek «Qambarata-1», «Qambarata-2» stansalaryn salyp bastady. Alǵash tehnıkalyq-ekonomıkalyq negizdemesin kórgende bizdiń Úkimetke usynys joldaǵanmyn. «Qyrǵyzdardyń osy jobasyna atsalysaıyq, erteń sol arqyly «Toqtaǵuldyń» rejımin birge retteı alamyz» dedim. Eshkim qulaq aspady. Aqyry ol jobalardy Reseı qarjylandyryp jatyr. Qyrǵyzben de, tájikpen de jeke sóılesý kerek»,- deıdi Narıman Qypshaqpaev.
Jaıyq arqyly Reseıden 5 jylda alatyn sýdy Ertis arqyly bir-aq jylda qaıtaryp otyrmyz
2020 jyly Reseı men Qazaqstannyń Ekologııa mınıstrleri «Jaıyq, Ertis jáne basqa da iri ózenderdiń basseınderindegi zertteýler salasyndaǵy yntymaqtastyqty arttyrýdyń biryńǵaı jol kartasyna» qol qoıǵan bolatyn. Sonyń aıasynda Jaıyq ózeni basseıniniń Reseı aýmaǵynda ornalasqan gıdrotehnıkalyq qurylystardyń tolyq tizimin qurastyryp, olardyń sý qalyptasý protsesine áseri zerdelenetini aıtylǵan. Atalǵan tizim qurastyryldy ma? Olardyń Jaıyq sýynyń qalyptasýyna áseri qandaı ekeni týraly qorytyndy shyǵaryldy ma? Zerdeleý qorytyndysy boıynsha Reseı aýmaǵyndaǵy sý qoımalary men tospalardyń jumysyn qaıtta retteý, sý balansyna keri áser etetin gıdrotehnıkalyq nysandardyń jumysyn toqtatý, Qazaqstanǵa kirýge tıisti sýdyń mólsherin kóbeıtý sııaqty naqty sheshimder shyǵaryldy ma? Jaıyq degende qazir oıymyzǵa osyndaı suraqtar keledi. Mınıstrdiń orynbasary Talǵat Momyshevtiń aıtýynsha, zertteý jumystary áli bitpegen. ıAǵnı, ázirge Jaıyqtan Qazaqstanǵa keletin sýdyń azaıyp ketýine qandaı da bir nysan áser otyr dep aıtýǵa erte.
«Jaıyq basseıniniń Reseı bóligindegi jobalyq kólemi 10 mln m3-den asatyn 12 sý qoımasy bar. Onyń ishinde 3 iri sý qoımasynyń (Irıklınskoe, Verhneýralskoe, Magnıtogorskoe) jalpy sý kólemi 4 km3-nan asady. Jobalyq kólemi 1 mln m3 -den 10 mln m3-ge deıin jetetin 129 sý qoımasy bar.
Qazaqstan aýmaǵynda jobalyq kólemi 10 mln m3-den asatyn 11 sý qoımasy bar. Onyń ishinde Batys Qazaqstan oblysy aýmaǵynda- 9, Aqtóbe oblysynda-2.
Qazaqstandaǵy eń irisi Elek ózeniniń boıyndaǵy kólemi 245 mln m3 bolatyn Aqtóbe sý qoımasy men syıymdylyǵy 280 mln m3 bolatyn Qaraǵaly sý qoımasy.
Transshekaralyq tustamada Jaıyq arqyly Reseıden keletin sýdyń kólemi ylǵal ortasha jylda 7,8 km3, qurǵaq jyldary - 5,4 km3, óte qurǵaq kezeńde - 3 km3 dep belgilengen», - deıdi vıtse-mınıstr.
Resmı málimet boıynsha, 2015 jyldan 2019 jyldyń aıaǵyna deıin Reseı Federatsııasynan Qazaqstanǵa Jaıyq boıyndaǵy ıAnvartsevo transshekaralyq gıdrobeketi arqyly 34,005 km3 sý kelgen. Al Ertis ózeni boıynsha Prıırtyshskoe transshekaralyq gıdrobeketi arqyly Qazaqstannan Reseıge 157,46 km3 sý ketken. Jalpaq tilmen aıtsaq, Jaıyq arqyly Reseıden bes jylda alǵan sýdy Ertis arqyly bir-aq jylda qaıtaryp jatyrmyz.
Osy geografııalyq jaǵdaıdy Jaıyq sýyna baılanysty kelissózderge nege argýment etip qoldanbasqa? Ertisten Reseıge beretin sýdyń kólemin Jaıyq arqyly Reseıden alatyn sýdyń mólsherine teńestirýge ne kedergi?
Osy oıdy ustanatyn mamandar Torǵaı men Ertistiń arasyndaǵy shóleıt aımaqtyń bárin Ertistiń sýyn burý arqyly jasyldandyrýǵa bolatynyn aıtyp júr. Bul úshin Qazaqstanǵa saıası erik-jigermen birge qomaqty qarajat, jemqorlyqtan ada mamandar kerek bolatyny sózsiz.
«Jaıyq jáne Ertis ózenderiniń basseınderi bir-birimen baılanysty emes, olardyń gıdrologııalyq sıpattamalary men áleýmettik-ekonomıkalyq qamtamasyz etýdegi róli boıynsha aıtarlyqtaı erekshelenedi.
Jaıyq ózeni basseıninde negizgi róldi kóktemgi sý tasqyny atqarady. Oǵan ýyldyryq shashatyn jerler men Kaspıı teńiziniń biregeı balyq resýrstarynyń molaıýy baılanysty. Óz kezeginde, Ertis ózeniniń basseıninde kúrdeli sý-energetıkalyq júıe jumys isteıdi. Ony basqarýǵa Qazaqstan ekonomıkasynyń mańyzdy bóligi táýeldi, munda ózenniń jaıylmasynyń jaı-kúıi jáne keme qatynasyn qamtamasyz etýin eskerý qajet», - deıdi Talǵat Momyshev.
P.S. Toq eterin aıtsaq, Qazaqstandaǵy transshekaralyq ózender máselesi aımaqta halyq sany kóbeıip, klımat qubylǵan saıyn ózektilene túsetini anyq. Ekologııa, geologııa jáne tabıǵı resýrstar mınıstrligindegiler 2030 jylǵa deıin Qazaqstanda ózender tartyla bastasa da, halyq aýyzsýdan tapshylyq kórmeıtinine senimdi ekenin aıttyq. Biraq sol aýyzsýdyń sapasyna, sapaly degeniniń baǵasyna aıtylyp jatqan syn kóp.
Dúken sórelerinde súzgiden ótken, sapa standarttarynyń bárine saı dep sanalatyn sýdyń bir lıtri 300-350 teńgeden satylyp tur. Al benzınniń baǵasy 179 teńgeniń aınalasynda. Álem ǵalymdary aıtyp júrgen «keleshekte bir jutym sýdyń baǵasy bir barrel munaıdan da qymbat bolatyny» týraly boljamdar Qazaqstanda shyndyqqa aınala bastaǵandaı.
Foto: criptoaldia.com