Tramp vs Harrıs: AQSh-taǵy prezıdent saılaýy Qazaqstanǵa qalaı áser etýi múmkin
Ekonomıka qatpary: munaı men «jasyl» energııa teketiresi
Ázirge prezıdenttikke úmitkerlerdiń basty saıası pozıtsııasy Ýkraınadaǵy janjal men zańsyz mıgratsııa tóńireginde qaqtyǵysýda. Eshbiri saılaý aldy baǵdarlamada Ortalyq Azııaǵa qatysty ustanymyn ashyp aıtqan emes. Demek uzaq jylǵa josparlanǵan perspektıvaly jobalar ózgerissiz qalatyn sekildi. Kelesi qadam memleketaralyq qatynasqa táýeldi bolmaq.
Keıingi jyldary Qazaqstan men AQSh arasyndaǵy barys-kelis sátti nátıje kórsetkenin bilemiz. Buǵan deıin Prezıdent Qasym-Jomart Toqaev resmı saparmen 2 márte muhıt asyp, ınvestıtsııalyq jáne strategııalyq kelissózge qol jetkizdi. Tipti BUU-nyń Bas Assambleıasy men «S5+1» formatyndaǵy sammıtte derjavamen dıplomatııalyq baılanys nyǵaıa túsken bolatyn. Sodan bolar, bıyl I jartyjyldyqta AQSh-qa jiberilgen taýar kólemi 888,8 mln dollarǵa jetken. Munaı men radıoaktıvti elementter eksportynda da mańyzdy seriktes atandyq. 2024 jyldyń alty aıynda 578 mıllıon dollarǵa 0,9 mıllıon tonna munaı tasymaldanǵan. Bul 2023 jylǵy kórsetkishpen salystyrǵanda úsh esege jýyq kóp.
Osy oraıda elaralyq alys-beris munaı óndirisine táýeldi bolǵandyqtan, úmitkerlerdiń atalǵan taqyryptaǵy ustanymyn anyqtaý mańyzdy. Bul aldaǵy eksport kólemi men tabys deńgeıine áser etýi yqtımal. Mysaly, «jasyl» energııa ótýge baǵyttalǵan Green New Deal rezolıýtsııasyn alaıyq. Kamala Harrıs atalǵan jobany qoldasa, Donald Tramp túbegeıli qarsy. Onyń aıtýynsha, Green New Deal eldegi munaı óndirisin tejep qana qoımaı, ekonomıkany álsiretedi degen kúdikte. Sondyqtan AQSh-taǵy munaı óndirisin ulǵaıtyp, sol arqyly suıyq otyn baǵasyn retteýge bolady dep sanaıdy. Tramp Pensılvanııa shtatyndaǵy munaıshylarmen kezdesý kezinde de sózin qaıtalady: «Eger prezıdent bolyp saılansam, Green New Deal jospary júzege aspaıdy, janar-jaǵarmaı baǵasynyń ósýin toqtatamyn», – dep málimdedi.
Sarapshylardyń sózinshe, AQSh-taǵy munaı óndirisi baǵa saıasatyna áser etkenimen, bizdegi eksport kólemine yqpal ete almaıdy. Sebebi álemdegi kásiporyndar men jeke sektor áli «jasyl» energııaǵa daıyn emes, balama energııada munaıǵa suranysty azaıtarlyqtaı aýqym joq.
Eki úmitkerdiń syrtqy saıasatqa baǵyttalǵan ekonomıkalyq jospary bolmaýy múmkin, degenmen ishki ekonomıkalyq sheshimi álem elderine áser etetinin joqqa shyǵara almaımyz. Máselen, Tramp prezıdent kezinde ekonomıkany saýyqtyrýǵa 3 trln dollar bólip, saldarynan AQSh-ta ınflıatsııa sharyqtady. Domıno ádisimen ózge memleketterde baǵa turaqsyzdyǵy paıda bolǵany belgili. Sondyqtan elishilik qadamdardy da qapy jibermegen durys.
Osy eseppen alsaq, salyq saıasaty nazarǵa túsedi. Tramp prezıdent bolsa, salyqty 15-20 protsentke deıin túsirýge nıetti, Harrıs kerisinshe, ujymdyq salyqty 21-28 paıyzǵa arttyrmaq. Tramp Qytaı taýaryna tarıfti 12-60 paıyzǵa, ózge elden keletin ımport taýarǵa 20 paıyzǵa deıin tarıf ornatatynyn aıtty. Al Harrıs eldegi zańsyz mıgranttardyń quqyn qorǵaýǵa ýáde bergen. Sarapshy Qýanysh Saılaýdyń pikirinshe, saıasatkerlerdiń burynǵy kózqarasy jańa bastamalarǵa ıtermeleýi múmkin ári odan artyq ózgeris kútý orynsyz.
«Qos kandıdattyń saılaý baǵdarlamasynda ekonomıkalyq jáne saýda saıasaty úlken oryn almaıdy. Donald Tramp ımportqa tarıfterdi engizý týraly aıtqan-dy, biraq bul saıasat AQSh-tyń ishki jaǵdaıyna kóbirek áser etedi. Ortalyq Azııa memleketteri budan paıda da, zııan da kórýi ekitalaı. Kamala Harrıs eliniń negizgi seriktesterimen («Úlken jetilikke» múshe memleketter) yntymaqtastyqty damytýǵa baǵyt alady», – dedi sarapshy.
Sondaı-aq AQSh-taǵy prezıdent saılaýy saýda balansyn buzbaıdy. Saıasattanýshy prezıdenttikke úmitkerlerdiń ekonomıkalyq esebi Eýroodaq elderi men syrtqy saıasatqa baǵattalady dep shamalaýda.
«Donald Tramptyń 2016-2020 jyldardaǵy basshylyq kezeńi jáne Kamala Harrıstiń 2020-2024 jyldardaǵy vıtse-prezıdenttik kezeńin qarastyraıyq. Donald Tramp protektsıonıstik saýda saıasatyn ustandy, Aýǵanstannan áskerlerdi shyǵarý týraly nıet bildirdi. AQSh odaqtastary tıisti úles qospady degen oımen NATO-nyń rólin álsiretýdi kózdedi. Qytaıǵa qarsy qyrǵı-qabaq kóńil-kúı tanytyp, Pýtınge qatysty oń pikir bildirgenine qaramastan, Reseıge qarsy sanktsııany kúsheıtti.
Harrıs bolsa, vıtse-prezıdent laýazymynda AQSh-taǵy kóshi-qon máselesimen aınalysqan jáne syrtqy saıasatqa asa aralyspaǵan. Onyń Aq úıdegi seriktesi Djo Baıden Aýǵanstannan áskerdi shyǵardy, biraq Ýkraına men Izraılge áskerı kómek kórsetýge barynsha tyrysty», – dedi Qýanysh Saılaý.
«S5+1»: sheshim men kepil sheńberi
Ekonomıka baǵdary saıası kózqarasqa baılanysty ekeni túsinikti. Qos kandıdattyń Ortalyq Azııa, ásirese Qazaqstanmen baılanysy árqıly. Mysaly, Tramptyń el basqarǵan jyldary Ortalyq Azııa basshylarymen kezdesip, mámile jasaǵan tájirıbesi bar. Al Harrıste mundaı artyqshylyq joq. Alaıda bul onyń osal tusyn bildirmeıdi, tek ońtaıly statýsta kezdesýge múmkindik bolmaǵan.
Jalpy Qazaqstannyń AQSh-pen etene aralasýy ǵasyr basyna tuspa-tus keledi. 2001 jyly AQSh áskeri Aýǵanstanǵa basyp kirgeli Ortalyq Azııa elderiniń mańyzy artqany anyq. Búgingi «S5+1» formatynyń negizi de sol kezde qalanǵan bolatyn. Qazir múddeler qaqtyǵysy men áskerı shıelenis kezeńinde atalǵan baılanystyń máni eselene túskendeı. Ásirese, AQSh-Qytaı-Reseı úshtigindegi ustanym qaıshylyǵy múmkindik pen qaýipti údetýde.
– Ortalyq Azııa úshin Ýkraınadaǵy oqıǵanyń damýy asa mańyzdy bolady. Donald Tramp jeńse, shıelenisti barynsha tezirek toqtatýǵa ýáde berdi. Soǵystyń aıaqtalýy RF pozıtsııasynyń birshama kúsheıýine ákelýi múmkin, biraq keleshekte Reseıdiń Batys elderimen qarym-qatynasyn qalypqa keltiredi dep aıtý erte. Ortalyq Azııa elderi Reseı, Qytaı jáne batys elderiniń arasynda tepe-teńdikti saqtaýǵa májbúr bolady.
Kamala Harrıs Baıdenniń saıasatyn jalǵastyrýǵa jáne Ýkraınaǵa áskerı kómek kórsetýge múddeli. Jeńiske jetken jaǵdaıda Harrıs AQSh-Reseı nemese AQSh-Qytaı qatynasyn qalpyna keltirýi múmkin emes. Bul Ortalyq Azııadaǵy saıası jáne ekonomıkalyq jaǵdaıǵa áserin tıgizedi. Saıası turǵydan alǵanda, AQSh óziniń negizgi qarsylastarynyń yqpalyna qarsy amal tabýǵa tyrysady, biraq Ortalyq Azııaǵa aralasýy sonda da shekteýli bolyp qalatyn shyǵar. Sondaı-aq Ortalyq Azııa elderiniń BRIKS jáne EAEO uıymdaryndaǵy yntymaqtastyǵy kúsheıýi múmkin», – dep boljady Qýanysh Saılaý.
Saıası dodada kim jeńiske jetse de Qazaqstan úshin taǵdyrsheshti ózgeris oryn almaıtyndaı. Árıne, munaı baǵamy men Reseıge salynatyn sanktsııanyń salqyny tıetini sózsiz. Munan ózge aıtarlyqtaı ózgeris kúte almaımyz. Sebebi Qazaqstan-AQSh dıplomatııalyq qatynasy joǵary deńgeıde. Onyń ústine AQSh-tyń kez kelgen elge usyna qoımaıtyn 10 jyldyq vızany qazaqstandyqtarǵa erkin berýi – yntymaqtyń ısharasy. Demek bolashaq baǵdar kelisim men ýaǵdaǵa táýeldi.