TOIShYBEK BATYR
1846 jyly Kenesary han Jetisýғa kelgende alғash Toıshybek batyr aýylyna kelip tүsedi. Olar Kenesaryny orys otarlaýshylarynan қazaқtardyң қorғaýshysy retinde dәriptep қarsy alady. Onyң Jetisýғa kelýiniң sebebin dұrys tүsingen әdil bı әri batyr Toıshybek Kene hannyң kөptegen saıası isterine kөmektesip, barynsha қoldaý kөrsetken..
1849 jyly Almaty қalasyna taıaý maңda, Aқsaı jәne Қarasaı өzenderiniң tүıisken tұsynda bekinis saldyrady. Bekinistiң қabyrғasynyң ұzyndyғy - 85 metr, bıiktigi - 5 metr bolғan. Patshalyқ Reseıdiң Jetisý өңirine enýine қarsylyқ tanytyp, oғan қarsy kүreste Қoқan handyғyna arқa sүıeıdi. Osy maқsatta өziniң bekinisinde қoқandyқ Aққұlybek basқarғan әskerı garnızon ұstady.
Toıshybek batyr osy Ile alқabyndaғy Үlken Almaty өzeniniң Қaskeleңge құıar maңyna atalarynyң mal-janyn kөrshiles jatқan elderdiң barymtashylarynan қorғaý үshin өz қarajattaryna salғyzғan қorғanyna ıelik etken. Toıshybek bekinisi Қoқan ıeligindegi jerde ornalasқandyқtan Қoқan bekteri bekinisti өz mүddelerine paıdalaný maқsatymen Toıshybek batyrғa basshy retinde datқa laýazymyn berip basқartқan. Toıshybek bı basқarғan el olarғa zeket tөlep, қajet kezinde әskerge jigit berip otyrғan. Sondyқtan keıbir zertteýshiler Toıshybek bekinisin - «Қoқandyқ bekinis» dep te ataıdy. Toıshybek bekinisi Құljadan Tashkentke deıin baratyn negizgi kerýen joly boıynda ornalasқandyқtan Қoқan, orys jәne jergilikti halyқ үshin saıası-strategııalyқ maңyzy zor bolғan. Mұraғat derekterine қaraғanda, Toıshybek bı osy bekinisi arқyly өtken saýdagerlerdiң Ileden өtýine kөmek berip, olardan salyқ alyp otyrғan.
1850 jyly Reseı armııasynyң kapıtany Gýtkovskıı 2 zeңbiregi bar 300 әskermen Toıshybek batyr bekinisine shabýyl jasaıdy. Biraқ Toıshybek Қasabolatұly bastaғan jasaқ Gýtkovskııdiң shabýylyna toıtarys berip, bekinisti talқandaýғa jol bermeıdi. Shabýylda Toıshybek batyrdyң jasaғynan 200-den astam adam қaza tabady. Reseı үkimeti Toıshybek batyr bekinisin alý үshin 1851 jyly maýsym aıynda 1 myң 370 adamnan tұratyn, polkovnık Karbyshev bastaғan ekspedıtsııany attandyrady. Toıshybek batyr kүshtiң teң emestigin baıқap, өzin қoldaғan қazaқtarmen қoқandyқtar yқpalyndaғy Shýdiң boıyna bet bұrady. Mұny paıdalanғan polkovnık Karbyshev Toıshybek bekinisin talқandaýғa bұıryқ beredi. Toıshybek batyr balasy Baıseıitpen birge қyrғyzdar men қoқandyқtardyң kөmegine sүıenip, orystardyң ıeligine aınalғan Іleniң sol jaғalaýyna jıi shabýyldar ұıymdastyryp, orys әskerlerin shyғynғa ұshyratady. Bұғan jaýap retinde 1854 jyly jazda Ұly jүz қazaқtarynyң prıstavy Peremyshlskıı 2 zeңbiregi bar 160 әskerimen Toıshybek bekinisine tұtқıyldan shabýyl jasaıdy. Shabýyl kezinde Toıshybek batyrdyң 40-tan astam adamy қaza taýyp, bıdiң үlken ұly Janғazy bala-shaғasymen tұtқynғa tүsedi.
Osy jylғy kүzde Toıshybek batyr қyrғyzdardyң Orman, Jaңғarash, Jantaı manaptarymen jәne қoқandyқtarmen birlesip, patshalyқ Reseıdiң bıligin moıyndaғan Іle boıyndaғy қazaқtarғa shabýyl ұıymdastyrғan. Shabýyl kezinde eki jaқ ta kөptegen shyғynғa ұshyraıdy.
Toıshybek batyr Қasabolatұly өmiriniң soңғy jyldaryn orys үstemdigi ornyғa қoımaғan қoқandyқtar yқpalyndaғy Pishpekke (Bishkek) taıaý maңda өtkizgen.
Toıshybek batyrdyң Janғazy, Shynқoja, Asan, Shyңғys, Kerimbek, Baıseıit, Naızabek, Bitash atty ұldary jәne eki қyzy bolғan. Toıshybektiң ұldarynyң ishinde Baıseıit jas ta bolsa Ұly jүz batyrlary қatarynda Kenesary әskeriniң sapyna қosylғan. Sonymen қatar қazaқtyң týystasý dәstүrimen Toıshybek batyr bir қyzyn Kenesaryғa ұzatyp, құdandaly bolғan. Toıshybekti өz kөzimen kөrgen, kөp jyldar қazaқ dalasynda aıdaýda bolғan polıak revolıýtsıoneri A. ıAnýshkevıch «Қazaқ dalasyna sapar týraly jazbalar» degen eңbeginde: «Ұly jүzdiң ataқty қazaқtarynyң biri Toıshybek Kenesaryғa қyzyn ұzatypty» dep kөrsetedi.
Ataқty aқyn Jambyl atamyzdyң shәkirtteriniң biri Saıadil Kerimbekov jyrlaғan «Kenesary - Naýryzbaı dastanynda Toıshybek batyr men Kenesary hannyң kezdesýi sýrettelgen.
Orta Azııa men Қazaқ dalasyna orys bıliginiң ornaýyn moıyndaғysy kelmeı, kөp jyldar kүres týyn tikken elin, jerin қorғaýda oңtүstik өңirde өzindik iz қaldyrғan, қazaқtyң қaıtpas, қaısar ұly - Toıshybek batyr jasy ұlғaıyp, 1860 jyly қazirgi Jambyl oblysy, Қordaı aýdanyndaғy Қaқpatas aýyly maңynda қaıtys bolady.
Almaty қalasynda Toıshybek batyr Қasabolatұly esimimen atalatyn kөshe bar.
Derek kөzderi:
Қazaқstan ұlttyқ entsıklopedııasy 8 tom
Tүrkistan gazeti, Ү.Bүrkitbaeva, 2006