Torǵaıdy mekendegen saqtar qandaı taǵam jegen – arheologpen suhbat
- Suhbattyń álqıssasyn ózińiz jetekshilik etip otyrǵan «Halyq qazynasy» ǵylymı-zertteý ınstıtýtynyń jumysynan bastasaq.
«Halyq qazynasy» ǵylymı-zertteý ınstıtýtynyń negizgi maqsaty –qazaqtyń arheologııalyq, beızattyq muralaryn zertteý, saqtaý, qorǵaý jáne nasıhattaý. Biz5 baǵyt boıynsha jumys isteımiz. Birinshi – ártúrli kezeńderdegi arheologııalyq muralardy zertteý. Ekinshi – mádenı beızattyq mura. ıAǵnı, etnografııalyq muralarymyzdy túgendeý. Úshinshi baǵyt – bul tsıfrlyq zertteýler. Atalǵan sala tóńireginde 3 D, KARJ (kúı aqparattyq júıeleri) boıynsha zertteý jumystaryn júrgizý. Tórtinshi – tarıhı toponımıka baǵyty. Besinshi - ol fızıkalyq antropologııa jáne basqa da laboratorııalyq zertteýler júrgizý. 5 baǵyt boıynsha 6 jylda ár túrli jobalarǵa qatysyp, koreı jáne japondarmen birlesken halyqaralyq 2-3 jobanyń qosalqy oryndaýshylary boldyq. QR Ǵylym jáne bilim mınıstrliginiń 6-7 grantyn utyp alyp, sonyń negizinde 40-tan astam kitap shyǵardyq.
- «Halyq qazynasy» ınstıtýty salt-dástúr, án-kúı, qazaq halqynyń ulttyq taǵamdary jáne kıim úlgileri týraly derekterdi jınaqtaıdy. Al olardy qoǵam arasynda nasıhattaý qalaı júrgizilip jatyr?
- Qazaqstanǵa taban tiregen kez kelgen sheteldiktiń negizgi suraıtyny - bul ulttyq kıim, ulttyq taǵam jáne baspana. Tek keıin ǵana mádenı muralarymyz týraly aqparattarmen tanysady.
Bizdiń etnograftarymyz bul baǵytta dalalyq zertteýler júrgizdi. Atqarylǵan jumystardyń negizinde sońǵy 5 jylda 250-den astam ulttyq taǵamnyń túrleri tabyldy. ıAǵnı, biz Qazaqstannyń ár aımaǵyna baryp, atalarymyz ben apalarymyzdan qazaq halqynyń beımálim ulttyq taǵam túrlerin surastyryp, onyń ázirlenýi men mán-mańyzy týraly derekterdi jınaqtadyq. Endi bul eńbek tek ketpes úshin ony jandandyrý mańyzdy ǵoı. Sondyqtan tabylǵan taǵam túrlerin Nur-Sultan qalasyndaǵy meıramhanalarǵa usyndyq. Olar ony óz mázirine qosýǵa nıet bildirdi.
Ulttyq ashanaǵa qatysty taǵy bir tyń derekpen bóliseıin. Biz 2-3 jyl qatarynan Torǵaıdaǵy Saba degen saqtyń ǵuryptyq keshenine zertteý júrgizdik. Arheologııalyq qazba jumystary barysynda qysh ydystardyń qabyrǵasynan qyryp alynǵan qaqtardy, topyraq úlgilerin Japonııaǵa jibergen bolatynbyz. Al taıaýda japondyq «Nara» ulttyq ǵylymı-zertteý ınstıtýtymen birlesken onlaın semınar ótti. Sol jıynda japon zertteýshileri osydan 2 jyl buryn Qazaqstannan alǵan túrli úlgiler boıynsha ózderiniń qorytyndysyn baıandady. Olardyń málimeti boıynsha, Torǵaıdy mekendegen saqtardyń tary jáne belgisiz teńizdik bir ósimdik daqyl jegeni anyqtalyp otyr. Biz qazirgi Torǵaıdy elestetsek, ondaı bolýy múmkin emes dep oılaýyńyzǵa bolady. Degenmen osyndaı taǵamnyń ártúrliligi bolýy sol kezeńnen kele jatqanyn taǵy bir aıǵaqtaıdy. Bul ózimizdiń antropolog, akademık Orazaq Smaǵulovtyń aıtýy boıynsha, qazaq jerinde 40 ǵasyr boıy avtonomdy túrde birin-biri qaıtalaǵan, bir-birimen qatarlasyp damyǵan ulttyń bolǵanyn jáne ol ulttyń búginde qazaq dep atalatynyn dáleldeıdi.
Al endi kıimge toqtalsaq. Ózim arheolog retinde jýrnalıster arasynda «Altyn adam» dep atalyp júretin altyn adamdardyń ashylýynyń kýási boldym. ıAǵnı, qalaı jatqany, mańaıyna qandaı zat qoıylǵany, kıimi sııaqty dúnıelerdiń barlyǵyna fıksatsııa jasaǵanmyn. Endi sol jerdegi kıimniń elementteri men kıisin qazirgi qazaqtyń etnografııalyq, dástúrli kıimine ákelip qoıatyn bolsańyz, 100% birdeı dep aıtýǵa bolady.
Qolǵa alǵan úlken zertteý salamyzdyń biri – tarıhı toponımıka. Elordamyzyń ornalasqan jeri - Saryarqanyń tóri. Sondyqtan biz zertteý terrıtorııamyz retinde osy Saryarqa aýmaǵyn alǵan bolatynbyz. Negizgi maqsat - aýyldy jerlerdiń tarıhı ataýlaryn ǵylymı negizdep, qaıtarý.
Ombynyń, Almatynyń jáne taǵy da basqa arhıvterge baryp, qosymsha el ishin aralap, halyqtyń, qarııalardyń aıtqandaryn estip, olarǵa taldaý jasadyq. Osynyń negizinde Aqmola oblysy boıynsha 45 tarıhı ataýdy tarıhı negizdep, usynys retinde ishki saıasat basqarmasyna bergen jaıymyz bar. Olar qoldap otyr. Sebebi ishki saıasat basqarmasy mindetti túrde biz bergen usynystardy aýyldarǵa jiberedi. Al aýyl-aımaq halqy ony talqylap, óz pikirin aıtady.
Taǵy bir iri baǵytymyz - bul mýzykalyq folklor. Mýzykalyq folklor boıynsha sońǵy 5 jylda jartylaı Túrkistan, Almaty oblystary, tolyǵymen Qaraǵandy oblysy boıynsha jumystar atqardyq. Jurtty aralap, el ishinen mýzykalyq folklor shyǵarmalaryn jınadyq.
Al ony saqtaý úshin ózimizdiń ıntıtýttyń ishinen «Rýhanı mura» degen qor ashyp, sol jerge toptastyryp jatqan jaıymyz bar. Túptiń túbinde jınaqtalǵan eńbekter birigip, úlken sandyq ortalyqqa engizilýi kerek. Degenmen qazirgi tańda ol múmkin emes. Óıtkeni bizdiń áleýetimiz oǵan jetken joq. Sondyqtan osyndaı qor quryp, qolda bar materıaldardy sonda saqtap otyrmyz. Qazirgi tańda «Rýhanı mura» qorynda 500-den astam mýzykalyq folklor boıynsha shyǵarmalar bar.
- Aqan Ońǵaruly, ózińiz atap ótken Saba ózeni boıyna jasaǵan ekspedıtsııaǵa toqtalsaq. Bul sizderdiń sońǵy jasaǵan ekspedıtsııalaryńyz. Atalǵan jerden qandaı jádigerler tabyldy jáne ol mekenge tolyq zertteý júrgizildi me?
- Aqtańdaq bolyp jatqan ólke bul Torǵaı bolatyn. 2016 jyly osy óńirge zertteý jumystaryn jasaýdy qolǵa aldyq. 4 jyldyq jumys nátıjesinde Torǵaıdy mekendegen saqtar týraly kóp málimet jınadyq. Torǵaı - saqtar men sarmattardyń toǵysqan jeri. Sarmat álemi - negizi jeke álem. Olardyń dúnıetanymy basqa, jaýynger halyq. Sol sııaqty saqtardyń da dúnıetanymy bólek.
Biz ekspedıtsııa uıymdastyrǵan meken - Qaratorǵaı ózeniniń boıy, Jańaqala aýylynyń mańaıynda ornalasqan – Saba qorymy. Ol jerden byltyr jýrnalısterdiń tilimen aıtqanda kezekti «Altyn adam» tabyldy. Búginde laboratorııalyq jumystar jasalyp jatyr. Qazirdiń ózinde kıimge tigilgen 14 myń altyn bısser tabyldy. Qosymsha 20-dan astam qańaltyr bolyp esepteletin basqada áshekeı buıymdar bar. Taǵy bir jerleý orynynan 149 jebeniń ushy shyqty. Mundaı saqtyń jerleý orynynan shyqpaıdy. Ol tek sarmattarǵa tán. ıAǵnı, bul saqtar men sarmattardyń arasynda baılanys bolǵanyn, tipti kerek bolsa, áskerı shabýyldardyń uıymdastyrylyp turǵanyn dáleldeıdi. Ǵylym úshin 4-5 jyl degen qysqa merzim. Desek te alǵashqy nátıjelerin berdi. Jumystar jalǵasatyn bolady.
Taıaýda taǵy bir joba utyp aldyq. Oǵan sáıkes, biz Soltústik Aral men Ulytaýdyń arasyndaǵy baılanysty zerttegimiz keledi. Kezinde osy Soltústik Aral men Ulytaýdyń arasyndaǵy mádenı jáne basqa da baılanystar bolǵany týraly derekter bar. Mysaly qazir tańǵalýymyz múmkin, biraq sol zamanda baılanys boldy.
ıAǵnı, munyń barlyǵy sońǵy 30 jyldaǵy shynaıy ulttyq tarıhty jazý jolyndaǵy bastamalardyń biri dep eseptesek bolady. Bul aqtańdaqtar bir-birin tolyqtyrdy. Búgingi tańda Prezıdentimiz Qasym-Jomart Toqaevtyń aıtýy boıynsha, ulttyq tarıh jazylǵaly jatyr ǵoı. Oǵan tolyq negiz bar dep esepteımiz. Sebebi 30 jylda «Mádenı mura» jáne taǵy da basqa baǵdarlamalar arqyly kóptegen sheteldik arhıvterden derekter ákeldik. Otandyq zertteýler boıynsha kóptegen aqıqattar ashyldy. Osynyń barlyǵyn biriktirip, ózimizge sáıkestendirip emes, shynaıy tarıh jazatyn ýaqyt keldi.
- Siz negizinen erte temir dáýiriniń tarıhı-mádenı eskertkishterin zertteýmen aınalysasyz. Osy baǵytta zertteýdi talap etip turǵan qandaı óńirler bar?
- Erte temir dáýiri boıynsha ózimdi iri mamanmyn dep aıta almaımyn. Aldymyzda jol kórsetetin aǵa býyn aǵalarymyz bar. Degenmen ózimizdiń kózqaras, 20 jyldyq tájirıbe boıynsha áli de zerttelmegen óńirdiń biri Torǵaı dalasy dep oılaımyn. Sonymen qatar Torǵaı men Muǵaljardyń arasy taǵy jatyr. Budan bólek, Qazaqstannyń soltústigi zerttelmegen.
Bizdiń maqsatymyz neǵurlym sol qoǵam týraly kóbirek aqparat alý. ıAǵnı ol topyraqtan, keremıkadan jáne basqa da kóp zattardan alynady. Osylardy biz laboratorııalyq túrde óńdep jiberemiz. Bir ókinishtisi qazirgi tańda laboratorııalyq taldamaly jumystardyń kóbin biz shetelde jasaýǵa májbúrmiz. Oǵan bizdiń elimizde sońǵy úlgidegi tehnologııalardyń bolmaýy sebep.
- Al sheteldik zertteýshiler Qazaqstan tarıhyn zertteýge qyzyǵýshylyq bildire me? Ásirese qaı elder?
- Qazaqstan Eýrazııanyń kindiginde ornalasqan. Qandaı protsesti zerttese de bizden aınalyp ótip kete almaıdy. Máselen, Qytaı, Mońǵolııa, Koreıa nemese ózimizdiń ońtústiktegi kórshilermiz zertteý júrgizetin bolsa, Qazaqstansyz bolmaıdy. Osyǵan deıin Eýrazııany mekendegen halyqtar shıkizatty Qazaqstannan alǵan nemese Qazaqstan arqyly ótken mádenıetke qatysy bolady.
«Halyq qazynasy» ǵylymı-zertteý ınstıtýty birneshe sheteldik zertteý ortalyqtarymen seriktestikte jumys isteıdi. Atap aıtsaq, Ońtústik Koreıanyń Tedjon qalasynda ornalasqan «Ulttyq mádenı mura» ınstıtýtymen tikeleı qyzmet atqarady.
Sońǵy eki jylda Japonııanyń Nara qalasynda ornalasqan «Ulttyq mádenı qundylyqtardy zertteý» ınstıtýtymen jumys istep jatyrmyz. Biz olarmen birlesip, tikeleı pánaralyq zertteý ádisi boıynsha zertteýler júrgizemiz. Sondaı-aq Qazaqstanda keıin qalyp jatqan keremıkalyq zertteýler jáne restavratsııalyq jumystardy jetildirýdemiz.
Aqan Ońǵaruly, oramdy oı, paıymdy pikirińizge rahmet! Ýaqyt bólip, suhbat bergenińizge alǵysymyzdy bildiremiz.