Tóremurat batyr Taılybekuly (1821-1863)
Өten, Narynbaı batyrlardyң үzeңgiles serigi bolyp, Reseı otarshylaryna, Tүrikpen alamandaryna қarsy soғystarda erjүrektiligimen aty shyққan. Қaһarmandyғy үshin Adaı-Taz rýynyң ұranyna aınalғan.
El aýzyndaғy jazylғan derekterge sүıensek, HІH ғasyrdyң ortalarynda tүrmeden қashyp shyққan ұly kүıshi Құrmanғazy Isataı-Mahambet kөterilisinen keıin patsha үkimetinen қorқyp, naғashysy Tөremұrat batyr eline, kөz sұғy tүsip basyna bұlt үıirilgende «el bar eri bolsa» dep, «kәri naғashylarym jatyrқamas» dep әri atyshýly Tөremұratty es tұtyp asyғyp jetken eken. Adaı-Taz eli Құrmanғazynyң naғashy jұrty bolғan. Batyr kүıshini syrttaı biletin. Dombyranyң үnimen jetken sıқyrly әýen jan-jүıkesin bosatyp, shirkin-aı, Құrmanғazydaı құdiret ıesin kөretin kүn týar ma deıtin. Kүıshi taғdyrdyң jazýymen bosaғasyna kelip at basyn tiredi.
Batyr kүıshige құshaғyn ashyp: «Bұl el - seniң de eliң. Kүıshi kүңirengende kүı shyғarady dep estýshi em. Kүңirenbe, kүıshi! Eldik pen erliktiң kүıin tөk қara dombyranyң shanaғynan. Tөr de - seniki! Mynaý eldiң aқ jүregindegi tilek te - seniki», - deıdi.
Jaraly kөңiliniң jan jarasyna em tapқandaı Құrmanғazy shabyttyң pyraғyna minip Jem, Үstirt boıynda «Adaı», «Tөremұrat», «Tas astaý - tas dere», «Aқsaқ kıik», «Tөremұrattyң aқ arғymaғy» atty ataқty kүılerin shyғarady. Kүıshi el құrmetine bөlenip, el kүıshiniң өnerine sүıinip taң atady, kesh batady.
Sol maңaıdaғy el-jұrttyң taғy bir tamsanyp aıtary - aқylyna kөrki saı Danaı қyz eken. Bir toıғa Danaı barmaқshy degendi estip, қyz aýylyna Tөremұrat batyr janyna Құrmanғazyny ertip arnaıy keledi. Қyz Danaı қos bұrymy jerge tүsken, қıylғan қas, aқsha bet, aқmaңdaıdyң өzi eken. Қynama bel қamzolynyң өңirindegi merýertter sұlýdyң өzin aқ monshaққa ұқsatyp jibergendeı. Tөremұrat batyr keldi degende қyz Danaıdyң jүregi attaı týlap, eki beti albyrap, ezýindegi jymıysyn jasyra almaı otyryp қaldy. Tөremұrat pen Құrmanғazyғa қyz janynan oryn tıedi. Әn-jyr aıtyp, kүı tartyp dastarқandaғy әdemi otyrys қyza bergende, Tөremұrat қyz Danaıғa kөziniң қıyғymen bir қarady. Қarady da kөzin ala almaı қaldy. Onysyn baıқap қalғan қyz: «Batyr kөziңiz қısaıyp ketpesin», - dep kүlimsireı sybyr etti. Bұl sөz Tөremұrattyң namysyna tıip ketti. Jүzi kүreңitip үn-tүnsiz otyrdy da, қyz Danaıғa bұrylyp: «Sol ıyғyma құs erkesi - aққýdyң өzi kelip jaıғasқandaı», - dep edi. Қyz Danaı: «Sol aққýyңyzdyң ұshatyn ýaқyty da taıaý», - dedi. Mұnysy: basym bos emes, aıttyrýly jerim bar degeni bolatyn. Tөremұrat: «Sol aққý құs өz қalaýymen өzi ұsha ala ma?» - degende, қyz Danaı: «Syңaryn tapқan aққý құsқa shynjyr bөget bola almas», - dep jaýap berdi. Tөremұrat: «Onda aққý құstyң ormanyna өz ormanymdy matap baıladym» - degende, қyz Danaı: «Aққýlar ajyramas bolar?» - dedi. Sөz bitti. Toı tarқady. Tөremұrat batyr қyz Danaıdy atyna mingestirip alyp, eline jүrip ketti.
El aýzyndaғy қyz Danaı dese, degendeı edi. Әıtpese, Құrmanғazydaı kүı құdyret ıesi «Қyz Danaıdyң kүlkisi», «Қyz Danaıdyң jүrisi», «Қyz Danaıdyң ajary», «Қyz Danaıdyң shәı құıғany» atty kүılerin shyғarar ma edi?! Sıқyrly sazғa toly әsem yrғaқty kүıler құlaққa siңisti, jүrekke қonymdy bolyp el arasyna tez tarap ketti.
Namysy kүıgen, kelini қoldy bolғan jaқ қarýly қolmen өre tүregelgenimen el aқsaқaldary basý aıtyp araғa elshi jiberdi. Tөremұrat bizdi basynbasyn, kelinimizdi қaıtarsyn desti. Batyr bұғan jaýap joқ dedi. Aқyry sharasy taýsylғan jaýlasýshy jaқ bir әdis oılap tapty. Elde aıtқany қate ketpeıtin қarғysshyl қara kempir bar edi. Kүnkөrisi - қarғaý. Sonysyna қaraı aқy alady. Қarғysy jasyryn emes. Ashyқ tүrde. Sol kempir keldi aýylғa. «Eı, Tөremұrat! Қaıteıin. Batyr dese batyrsyң. El adamysyң. Қarғaıyn desem jalғyzymsyң. Қarғamaıyn desem jalmaýyzymsyң. Қarғaýғa alғan aқym bar. Қarғamaı tұrғanda қyz Danaıdy keri қaıtar. Jөnge kel», - dedi. «Қarғystan қorқyp қaıtarar қatynym joқ! Jөnel!» - dedi Tөremұrat batyr kempirdi oқty kөzimen atyp. Қarғysshy: «Eı, Tөremұrat! Jetinshi kүnniң batýyna jetpeı jelkeң қıylsyn!» - dep aқyra bir aıғaılady da jөnine ketedi.
Kөңil-kүıi kөteriңki Tөremұrat batyr Jem boıyndaғy Қamyskөlge asyғýly edi. Sonda қyz Danaıdy kelin ғyp tүsirip, ұlan-asyr toı jasamaқ. Құrmanғazy bastaғan bir top serikteri bolashaқ toı jabdyғymen elge habar bermekke ilgeri ozyp ketken. Қarғysshy dittegen jetinshi kүnniң bozamyқtanyp taңy da atty. Bұl қalaı deriң bar ma, Tөremұrat batyrdyң kөshine Maңғystaýdyң oıynan Қoңyrat asatyn ұzyn jolda Hıýanyң joltosar қaraқshylary tұtқıyldan tap berdi. Jasanғan jaýғa az қol tөtep bere almaı қaldy. Soңғy demine deıin shaıқasyp, jastyғyn alyp shәıit bolғan Tөremұrat batyr baқılyқ bolyp, aıdaı sұlý қyz Danaı jaý қanjyғasynda olja bolyp kete barady. Sol tүni bұl habar қazaқtarғa jetedi. Soңynan қýyp, jaýdyң tý-talaқaıyn shyғaryp, Tөremұratty Kүıken taýy maңyndaғy «Қyrymnyң қyryқ batyry» delinetin Manashynyң anasy Kүıken ananyң molasynyң қasyna jerlep, қyz Danaıdy aıttyrýly jerine қaıtarady. Syrty bүtin, ishi tүtin қyz Danaı sұlý balaly bolғannan keıin құsadan қaıtys bolady. Tөremұrattaı arysynan aırylғan el қaıғy jұtyp, batyrdy kүңirene joқtaıdy. Әsirese, Құrmanғazy asyl dosynan aırylғanyna sene almaı, alaı-dүleı өkinishti sezimniң tereңine bir batyp, bir shyғyp jүrip, «Қyz Danaıdyң қyrғyny» atty kүıin shyғarady. Jүrektegi zapyrany «Bozқaңғyr» atty kүı bolyp taғy elge jetedi. Құrmanғazy қara shanaқty bebeýletkende tyңdaғan jannyң janaryndaғy jas mөltildep jerge tamady.
El arasy tynyshtalyp, arada biraz jyl өtken soң, Tөremұrat batyrdyң basynda belgi joқ, bir tөmpeshik bop eleýsiz jatyr degen қaңқý sөz alystaғy adaı Sүıinғara batyrdyң құlaғyna jetedi. Bұl habardy estigen ol bir top қosshysymen Tөremұrat batyr jastanғan jerdi izdep tabady. Қalyң қorym ishindegi eleýsizdeý tөmpeshikti kөrgende batyrdyң jүzi jaýar bұlttaı tүnerip sala berdi. Dұғa oқylyp, қol jaıylyp, bet sıparyn bitirgen tұsta Sүıinғara batyrdyң өtkir kөzi sol қorymdaғy әdemi salynғan molaғa tүsip: «Bұl kimdiki?» - deıdi janyndaғylar: «Bәlenshe degen baıdiki», dep jamyraı үn қatady. «Aқ қaımaққa қylshyғyn қosyp jegen sasyқ baı! Tirliginde elge қaıyrymy tımegen mұndaı mұndarlar өlgende eshkimdi de jelep-jebemeıdi. Қoparyңdar tasyn! Bұzyңdar molasyn! Tөremұrat tek bir rý tazdyң batyry emes, elin, jerin jaýdan қorғaғan dүıim jұrttyң marқasқasy. Osyndaı esil erdiң basyna mola tұrғyzyp, belgi қoıalyқ! Tentektiң emes, erkektiң isin қylaıyқ, jigitter! Jaýabyn erteң Alla taғalanyң aldynda өzim berem!» - dep aқyrady Sүıinғara batyr. Batyr әmiri oryndaldy. Belgisiz baıdyң tamy bұzylyp, tasy Tөremұrat batyrdyң basyna kөshti. Erteңinde jүrginshilerdiң kөz aldynda aıbarly mola asқaқtap tұrdy. Oıylyp aty құlpytasқa jazyldy. Құrbandyққa mal shalynyp, rýhyna baғyshtalyp құran oқylady.
Eki ғasyrғa jýyқ ýaқyt өtken soң Jylyoıdaғy rýly el babalarynyң құlpytasyn Maңғystaýdaғy Үstirt boıynan izdep tapty. Tөremұrat batyrdy ardaқtap, basyna kesene tұrғyzdy dep estımiz. (Marjan ERShÝ, «Egemen Қazaқstan» gazeti 31,10,2007)
Halyқ Tөremұrat batyr Taılybekұlyn palýan, mergen, dombyrashy retinde de қadirlegen. Halyқ aқyndary shyғarmalarynda Tөremұrat batyr esimi jıi kezdesedi.
Derek kөzi:
Қazaқstan ұlttyқ entsıklopedııasy, 8 tom
Marjan Ershý, Құlpytas, «Egemen Қazaқstan» gazeti» (31\10\2007)