Tórequlov Názir

Tórequlov Názir (1892-1937) – ótken ǵasyrdyń basynda ult úshin ólsheýsiz qyzmet jasaǵan Alash qaıratkerleriniń biri, KSRO-daǵy tuńǵysh qazaq elshisi.

Ol Қoқandaғy jәdıdtik mektepte jәne eki jyldyқ orys-tүzem mektebinde bastaýysh bilim aldy. 1913 jyly sondaғy kommertsııa ýchılışesin bitirip, Mәskeýdegi kommertsııa ınstıtýtyna oқýғa tүsti. Biraқ, 1916 jylғy maýsymnyң 25-indegi patsha jarlyғy boıynsha maıdannyң қara jұmysyna alynғan jerlesterine kөmek kөrsetý maқsatymen oқýyn tastap, Batys maıdanғa bardy. Mınskide Zemstvo odaғyna nұsқaýshy bolyp jұmysқa kirip, tyl jұmysyna alynғandarғa tilmashtyқ қyzmet kөrsetip, olardyң mүddesin қorғaý baғytyndaғy is-sharalarғa belsene at salysty. Sonda jүrip қazaқ jastarynyң «Erkin dala» atty astyrtyn ұıymyn құrýғa jetekshilik etti. 1917 jylғy aқpan tөңkerisinen keıin Orynborғa oralyp, «Erkin dala» ұıymynyң alғashқy құryltaıyn ұıymdastyrdy. 1918 jyly sәýirdiң 16-ynda «Қazaқ mұңy» gazetin shyғarýdy қolғa aldy. Osy jyly jazda Қoқanғa oralyp, sonda jұmysshy, dıқan jәne soldat depýtattary keңesine қyzmetke tұryp, onyң organy bolyp tabylatyn «Halyқ gazetin» jәne Tүrkistan KP organy «Inқılob» (Revolıýtsııa) jýrnalyn shyғarýғa aralasty. N.Tөreқұlov Reseı otarshyldyғynyң Tүrkistan halyқtaryna қanshalyқty қasiret alyp keletinin jan-jүregimen sezindi. Bұl týraly oılaryn ol Tashkentte, Mәskeýde shyғatyn basylymdarda jarııalanғan maқalalary men baıandamalarynda bүkpesiz aıtty. Patshalyқ Reseı men bolshevıkter ıelengen Reseı Tүrkistandy shıkizat өndiretin el retinde sanap, onyң mәdenı өrkendeýine mүddeli bolmaғanyn, қaıta halyқtyң өsip-өrkendeýin tejep, kedergi keltirip otyrғanyn tұңғysh ret ashyp, aıaýsyz әshkereledi. Қoғam қaıratkeri kөp ұltty Tүrkistan Respýblıkasynyң saıası tynysynda partııalyқ jәne memlekettik joғary bılik tұtқalaryn ұstady. Jergilikti ұlt өkilderiniң alғashқylary қatarynda Tүrkistan Kompartııasy Ortalyқ Komıtetiniң birinshi hatshylyғyna saılandy. Odan keıin de Tүrkistan Respýblıkasy Ortalyқ atқarý komıtetin, Oқý-aғartý halyқ komıssarıatyn basқardy. Osy kezeңde ol kөrnekti қoғam қaıratkerleri T.Rysқұlov, S.Қojanov, M.Tynyshbaev, H.Dosmұhamedovtarmen birge oқý-aғartý isine asa mәn berip, Tashkentte tұңғysh қazaқ joғary oқý ornyn ashýғa ұıytқy boldy. Laýazymdy қyzmetter atқara jүrip din mәselesine de kөp kөңil bөldi. Tүrkistan OAK-niң tөraғasy retinde barlyқ mekemelerde demalys kүnin jeksenbiden jұmaғa aýystyrý týraly jәne Құrban aıttyң үsh kүnin demalys kүnderi dep jarııalaý týraly қaýlylarғa қol қoıdy. 1921 jyly «Қyzyl baıraқ» jýrnalynda «Islam jәne kommýnızm» atty maқala jarııalap, onda ıslamnyң қoғamdaғy atқaryp otyrғan rөline oң baғa berdi. 1922-1928 jyldary Mәskeýde KSRO OAK janyndaғy Ortalyқ baspa basқarmasynyң tөraғasy қyzmetin atқardy. Bұl қyzmetke kiriskennen keıin V.Lenınniң қabyldaýynda bolyp, avtonomııa alғan halyқtardyң tilin memlekettik tilge aınaldyrý mәselesin kөterdi. Tүrki tildes halyқtardyң ortaқ әlipbıin jasaý jөnindegi komısııaғa tөraғalyқ etip, arab әlipbıinen latyn әlipbıine kөshýdi jaқtady. Atalғan basқarma tөraғasy retinde қazaқ tilinde «Temirқazyқ» atty jýrnal shyғarýdy ұıymdastyryp, oғan Ә.Bөkeıhanov, A.Baıtұrsynov, M.Jұmabaev sekildi қazaқ zııalylaryn tartty. Shyғys eңbekshileriniң kommýnıstik ýnıversıtetinde dәris oқyp, biraz ýaқyt osy oқý ornynda prorektorlyқ қyzmet atқardy. 1928 jyly nebәri 36 jasynda ol Hıdjaz (Saýd Arabııasy), әri қosylғan aımaқtardaғy KSRO-nyң өkiletti ýәkili bolyp taғaıyndaldy. Ol kezde mұndaı jaýapty қyzmetke jas adamnyң taғaıyndalýy dıplomatııalyқ tәjirıbede өte sırek kezdesetin jaıt bolatyn. 1932 jyly Nәzir Tөreқұlov KSRO-nyң Saýd Arabııadaғy өkiletti elshisi bolyp taғaıyndaldy. Jaңadan irgesi қalanyp, әlemdi tek mұnaıymen ғana emes, rýhanı baılyғymen de aýzyna қaratқan Saýd Arabııasyna KSRO-nyң elshisi bolý kezekti қyzmet emes edi. Bұl elge elshi taңdaýdyң өzi үlken saıasattyң jemisi bolatyn. Taғaıyndaý aldynda mұsylmandyғy, қabileti, bilim dәrejesi, қazaқ halқynyң өkili ekendigi eskerilgen. N.Tөreқұlovtyң 1932 jyly maýsymda Saýd Arabııasy koroliniң mұrageri Feısal әl-Saýdtyң KSRO-ғa 10 kүndik saparyn ұıymdastyrýy elshilik қyzmetindegi үlken tabysy, aıryқsha қaıratkerligi edi. Ol elshi bolғan jyldary arab tilin jetik meңgerip, birneshe mәrte kishi jәne үlken қajylyқ rәsimin oryndady. Elshilik қyzmetin aıaқtaғannan keıin KSRO Ұlttar keңesiniң janyndaғy Ortalyқ til jәne jazý ғylymı-zertteý ınstıtýtyna қyzmetke ornalasty. N.Tөreқұlov қazaқ, өzbek, tәjik tilderin «ana tilim» dep bilgen, tatar, bashқұrt, қyrғyz, әzirbaıjan tilderinde oқyғan, aғylshyn tilin ıgergen, az ýaқytta arab tilin meңgergen polıglot, alғan bilimin iske jaratқan үlken ғalym boldy. Өmiriniң soңynda tүrik tilderin salystyra morfologııalyқ zertteý jүrgizdi. «Tүrik halyқtary kindik baspasy» bas redaktory kezinde 12 tilde kitap ұıymdastyryp, basyp shyғaryp otyrdy. Halyқ danalyғy derlik tүrki halyқtary maқal-mәtelderin, jұmbaқtaryn kitap etip bastyrdy. Onyң «Bұhara Sovettik Halyқ Respýblıkasy», «Қoқan avtonomııasy», «Ferғana mәselesi» degen tarıhı shyғarmalary bar. Sonymen қatar ol өzbek mektebi үshin alғashқy oқýlyқtar jazdy. Kөrnekti қoғam қaıratkeri 1937 jyly «alashordashylardy» қamқorlyғyna alyp, қoldaý kөrsetkeni үshin ұltshyl degen aıyppen tұtқyndalyp, atý jazasyna kesildi. 1958 jyly қaңtardyң 28-inde KSRO Joғarғy sotynyң sheshimimen aқtaldy. 2001 jyly tanymal dıplomat T.Mansұrovtyң «Elshi N.Tөreқұlovtyң Arabııa dastany» atty kitaby jaryқ kөrdi. Bүginde Almaty, Shymkent, Қyzylorda қalalarynda Tөreқұlov esimimen atalatyn kөsheler bar. Onyң esimi Shymkenttegi, Tүrkistandaғy jәne Sholaққorғandaғy orta mektepterge berilgen. Tүrkistan қalasynda mұrajaıy isteıdi.Derekkөzi: Қazaқstan ұlttyқ entsıklopedııasy, 8 tom «Tarıhı tұlғalar» kitaby