Tóregeldi Sharmanov: Dalamyzda qazir 2 mıllıondaı ǵana jylqy qaldy

NUR-SULTAN. QazAqparat - Keńistik – barlyq nárseniń, al ýaqyt – búkil oqıǵanyń ólshemi. Ýaqyt pen keńistiktiń kókjıegi toǵysqan kezde ult tarıhy bastalady. «Uly dalanyń jeti qyry» osylaı bastalady. Jalpy jeti sany kıeli san ekeni sanamyzǵa sińip qalǵan. Elbasy Nursultan Nazarbaevtyń bul eńbegi kıeli jeti sanymen baılanystyrýynda úlken mán jatyr dep oılaımyn. Osy qasıetti jeti sannyń jeti keremetininiń biri – qazirgi jahandyq ekonomıkanyń alǵyshartaryn da aıqyndaıdy.

Osy oraıda búgingi suhbatymyz Ulttyq Ǵylym Akademııasynyńakademıgi Tóregeldi Sharmanovpen Jýrnalıstıka Akademııasynyń akademıgi Mahat Sadyqtyń arasynda órbigen edi.

Mahat Sadyq: Elbasynyń«Uly dalanyń jeti qyry» maqalasynda: «Atqa minýmádenıeti men jylqy sharýashylyǵy jer júzine Uly daladan taraǵany tarıhtanbelgili. Elimizdiń soltústik óńirindegi eneolıt dáýirine tıesili «Botaı»qonysynda júrgizilgen qazba jumystary jylqynyń tuńǵysh ret qazirgi Qazaqstanaýmaǵynda qolǵa úıretilgenin dáleldedi. Jylqyny qolǵa úıretý arqyly bizdińbabalarymyz óz dáýirinde adam aıtqysyz ústemdikke ıe boldy. Al jahandyq aýqymdaalsaq, sharýashylyq pen áskerı saladaǵy teńdessiz revolıýtsııaǵa jol ashty», delingen.

Biz Nomad urpaǵy ekenimizdi maqtanysh etýimiz kerek. Osynshama ulanǵaıyr jerdi saqtap qalýnomadtardyń ǵana qolynan keldi. Jer kólemi jaǵynan álem elderi arasyndatoǵyzynshy oryndamyz. Jerasty qazbe baılyqtary jaǵynan aldyńǵy qatardamyz. Máńgilik elimizdiń – máńgilikkejeter qory bar.

Kópti kórgennen sura deıdi. Tóregeldi aǵa, Siz kóp kórip qanaqoıǵan joqsyz. Ult úshin óte kóp ıgilikti is atqardyńyz. QazirNomadtyń serigi men tiregi jylqy máselesin kóterip júrsiz...

Tóregeldi Sharmanov: El múddesi,ult bolashaǵy úshin eshqashan tartynbadyq.

Bir zamanda álemdi at ústinde júrip-aqbılegen Frantsııa ımperııasyndaı bes memleket syıyp ketetin dalamyzda qazir bar bolǵany eki mıllıondaı ǵana jylqy júr.Bul óte az. Túkke turmaıdy.Menińshe, bizdiń sar dalamyzǵaon mıllıon ber jaǵy, elý mıllıon, tipten júz mıllıon jylqy ósirsek artyqetpeıdi. Munaı men gaz erteń taýsylady. Jylqynyń paıdasy ushan–teńiz.Jylqy - qasıetti janýar. Qudiretti kúsh, ǵalamat aýra ıesi. Jerimizdiń keńdigijóninen álemde toǵyzynshy orynda turmyz dep maqtanamyz dedińiz, Mahat baýyrym.Sol maqtanyshqa bile bilseńiz bizdi jetkizgen jylqy. Osy jerdi atadan balaǵasaqtap jetkizgen de jylqynyń kúshi men qudireti. Máńgilik el muratyn jarııalaǵan TuńǵyshPrezıdentimiz N. Nazarbaevtyń sarabdal saıasatyn janyna jalaý etken búgingi jasbýyn «Kúndiz otyr­madym, tún uıyqtamadym, qara terimdi tóktim, qyzyl qa­ny­mdyaǵyzdym, Túrk urpaǵy úshin» degen urandy jatqa aı­tady. Sol urandy tasqa qashapqaldyrǵan dana Tonykók Uly dalanyń ur­paǵyna jiger beretin tastaı tal­masqaıratty salt atpen júrip qaldyrǵan.Janyna qýat bergen jalǵyz senimdi jolaýshysy jylqy bolǵan.

Elý jyl buryn Almatyny dúnıejúzilik dárigerlerkonferentsııasy arqyly álemge tanyttym. Ol aqıqat, eshkim oǵan daý aıta almaıdy.Endigi armanym Jylqy qudiretimen Qazaq eliniń ekonomıkasyn álemdik deńgeıgeshyǵarýǵa jol ashsam deımin. Toqsanǵa qaraǵan jasym bar. Bar jigerimdi soǵanjumsap jatyrmyn. Jylqynyń qymyzy men saýmalyn ǵana paıdalanyp júrmiz. Etinjeımiz. Kezinde araq jasaǵandar boldy. Ol durys emes.

Jylqyny júz mıllıonǵa jetkizýimiz lazym. Meniń ǵylymıınstıtýtym jylqydan qyryqqa tarta túrli ónimin shyǵarýdy jolǵa qoıdy. Sonyjalpyqazaqstandyq ekonomıkanyń irgetasy jasasaq utylmaımyz. Tátti taǵamdardaıyndaıtyn álemdik magnat monopolıst kompanııalar sıyr sútiniń ónimderinpaıdalanyp, mıllıardtaǵan tabys taýyp júr. Sıyr súti men bıe sútiniń aıyrmashylyǵyjer men kókteı. Ǵalymdar bıe sútiniń paıdasy erekshe ekenin san márte tájirıbe jasapdáleldep shyqty. Sol orasan baılyqtyń ústinde biz otyrmyz. Keremet tıimdi kez. Adamzatbalasy tabıǵı taza taǵamǵa tapshy. Úlken ekonomıkalyq tóńkeris jasaýymyzǵabolady. Búkil álem jurtyna qajetti tátti taǵamdy qazaq jerinde daıyndapusynaıyq. Qolymyzdan keledi. Tek erik pen jiger jáne senim kerek. Bılik qoldap,qaltaly azamattarymyz osy ıdeıany júzege asyrýǵa bir kisdeı qoldaý kórsetýlerimindet.

Mahat Sadyq: Tóregeldi aǵa, ózińiz aıtqandaı, búgingi urpaq jaraý atqa minip, muz­daısaýyt kıip, jalaýly naıza kótergen babalar rý­hy­nan máńgilik qýat alady. Bul –táýelsizdik jemisi. Egemendik jolynda táýelsiz sanany, rýh bo­s­­tan­dyǵyn otarshylyqjúıege qaramastan kórsete alǵan sizdeı aldyńǵy býyn ókilderiniń eńbegi ekeni daýsyz.Totalıtarlyq kompartııanyń tusynda ómirge keldik. Oqydyq. Kórgenimizdenestigenimiz kóp.

Dáýir men zaman aýyssa da, san qıly qoǵamdyq júıeleralmassa da, ózen-ómirdiń ár pendesine buıyrar nesibesi bolady. Siz Sovet kezeńinde de, qazir de halyq qurmetindesiz. Bılikte sanasady. Otyz jasynyzda orda buzyp, Almatyda jaqsy laýazymǵataǵaıyndaldyńyz. Rektor boldyńyz. Qyryqqa jetpeı qamal alyp, on bir jyl mınıstrqyzmetin atqardyńyz. Bul ýaqytqazaqstandyq ulttyq medıtsınany ja­ńabeleske kóterip, tutas bir halyqtyń ıntellektýaldyq óre­sin óristi kókjıekkejetkizbese de, bederli beleske bastaıtyndaı merzim. Ótkenge kóz sholyp, arqadaqalǵan ótken jyldar jemisi men esil eńbek tekke ketken joq deı alasyz ba?

TóregeldiSharmanov: Menmedıtsınalyq joǵary oqý oryndarynda qazaqtardyń úlesin ósirgen birinshi rektormyndeı alamyn. Aqtóbe medıtsınalyq ınstıtýtyna 1968 jyly rektor bolyp barǵanda, ınstıtýttaǵyqazaq stýdentteriniń úlesi 37 paıyz eken. Qaıran qaldym. Shalǵaıdaǵy eldi mekenge,qyrdaǵy qazaqty emdeýge tek ulty qazaq dáriger ǵana barady. Rektor bolǵanbirinshi jylymda Aqtóbedegi medıtsına ınstıtýtyndaǵy qazaq stýdenteriniń sanynsol 37 protsentten 63 protsentke kúrtósirdim. Jaltaqtamadym, qoryqpadym. Meniń tájirıbemdi kórgen basqa rektorlar daeptep qozǵala bastady. Olarǵa qazaq stýdentteriniń sanyn kóbeıtińder dep ashyqaıttym. Namystaryna tıer sóz aıttym. Májbúrledim. Ózim de Ulytaýǵa bilim alypbarǵan alǵashqy dáriger boldym. Áıelim ekeýimiz hırýrg te, terapvet te, pedıatorda, akýsher de boldyq. Bárin kózben kórgenmin. Joǵary oqý ornynda qazaq stýdenteriniń sanyn ósirýdiosylaısha qoryqpaı júzege asyrdym. Sovet zamanynda on eki jyldaı Densaýlyqsaqtaý mınıstri boldym. Ras, týǵan jerim Ulytaýda maqtanyp aıtatyndaı záýlimemhana salǵyza almadym. Komparıtııa qatty qadaǵalaıtyn. Jershildik pen ultshyldyqdep sanaıtyn ondaı qadamdy. Basty maqsatym jergilikti qazaq ultynyń mamandaryndaıarlaýdy mindet ettim. Medıtsına salasynda qazaqtar kóbeıgen saıyn máselebirtindep sheshilerine kúmánim bolǵan joq. Sol saıasatty batyl júrgizdim. Mınıstrkezimde osy úrdisti ózime qaraıtyn barlyq medıtsınalyq oqý oryndaryna engizdim.Meniń bul qadamymnan, qazaqqa qajettilik qaǵıdany kórgen basqa rektorlar da óz qaraýyndaǵy joǵary jáneorta bilim beretin oqý oryndarynda qazaq jastaryna kóbirek oryn berdi.

Mahat Sadyq: 1986jyly Qazaqstan Kompartııasynyń XVI sezi boldy. Qonaevtyń sońǵy ótkizgen jıyny,Jeltoqsan kóterilisiniń qarsańy. Sol sezderespýblıkamyzdyń Bas ıdeology Zaqash Kamalıdenov qazaq halqynyń boı̆ynanultshyldyqtyń belgisin izdep, óziniń ataqty, atyshýly teorııasy – ulttardy,halyqtardy protsentke bólý qaǵıdasyn búkil elge jarııa etti. Dálirek aıtsam, Sizjańa ǵana aıtqan izgi nıetti isinizge qarama-qaıshy teorııa. Respýblıkanyńjoǵary oký oryndarynda qazaq jastary jetpis protsentten asyp ketti deprektorlardy aı̆yptady. Biz sol jyldary stýdent edik. Markstik–lenındikteorııalardy jattap júrgen kezimiz. Birinshi basshymyzdyń ıdeologııa jónindegiorynbasarynyń sezdegi baıandamasynda Lenınnen keltirilgen tsıtatalardyń orynsyzqoldanylǵanyn, usaq býrjýazııalyq ultshyldyq saıasatyn áshkerlegen pikirleriniń qazaqmáselesine eshbir katysy joǵyn bildik. Sol qıly kezde bas ıdeologtyń dańǵaza ura­nyna ermeı,qarsy shyqqan, tegeýrindi minez kórsetken, zııaly el aǵalary, qaraǵaıdaı qasqaıǵan abyzdarymyz boldy. Ortalyk Komıtettiń hatshysyna qateligin jipke tizgendeı badyraıtyp ashyqaıtty. Biraq qyzmet úshin, jeke bas qamy úshin soıqan naýqanǵa bel sheshe atsalysqan belgili aǵalarymyz da az bolmady. Qalaı oılaısyz, máseleniń túp–tórkininede? Jaýapty qyzmetke laıyqty adamdy taǵaıyndaýda basty prıntsıp basshyǵaadaldyq pa, álde ultqa adaldyq pa? Bul búginge de, erteńge de qatysty depoılaımyn.

Tóregeldi Sharmanov: Elgejaqsylyq jasaý - laýazym ıesiniń paryzy. Sol ataqty sezden bir jyl buryn mınıstrqyzmetinen bosap, Máskeýge jer aýdarylyp ketkenmin. Mahat, aıtqanyńdy men de Máskeýdejúrip estidim. Jasy zeınetkerlikke tolmasa da abyz, el aqsaqaly atanǵan adam –Otanynyń tiregi. Sondaı dárejede bolý bizdiń qoǵamda sırek kezdesetin jaıt. TsK hatshysyKamalıdenovtiń japqan jalasyna qarsy shyqqan Salyq Zımanuly bolatyn. Ol kisi Ulttyńar-uıaty degen úlken dárejeni arqalap ótti, alǵyspen ketti. Osyndaı uly tulǵalarymyzdy ulyqtaıbilýimiz kerek. Olar bizdiń óshpes qundylyqtarymyz… Qyzmet ár adamǵa buıyrady.Sol laýazymdy jeke basqa emes, ultqa jaqsylyq jasaýǵa arnaý mindet. Men solaıjasadym. Sodan da eshkimnen ımenbeımin. Ótken kúnimnen qatelik taýyp ala ma depqýystanbaımyn. Allaaldynda da, pende aldynda da adalmyn.

Jan ıesiniń júregi týǵannan sulýlyqty izdep sharq urady.Menińshe Almatydaı sulý shahar álemde joq. Eýropanyń eń súıkimdi, keremet taýlyqalalary Jeneva, Parıj bárin araladym. Jahannyń jeti keremetin jaıaý sharladym.Biraq Almatydaı ásem qalany, Alataýdaı ǵajap taýdy kezdestirmedim. Ol menińjastyq shaǵym, eseıgen, el basqarǵan kezdegi Almatym.

Ókinishtisi sol Almatyny joǵaltyp alamyz ba dep qorqamyn.Arý qalanyń ekologııalyq jaǵdaıy nasharlap barady. Sanaly ǵumyrym Almatyǵa degenǵalamat ǵashyqtyq sezimge toly. Jas kezimde meniń Almatymdaı sulý qala jerbetinde bolýy múmkin emes dep oılaıtynmyn. Rasynda da, dóńgelegen dúnıeni sanmárte sharlap shyqqanda soǵan kózim anyq jetti. Almatynyń aty alǵash ret álemgetanylýyna tikeleı eńbegim bar. Densaýlyq saqtaý mınıstri kezimde Sovet Odaǵynda densaýlyqsaqtaý uıymynyń halyqaralyq konferentsııasy ótetin boldy. Máskeý ony Tashkentteótkizýge sheshim shyǵardy. Sonda eldiń birinshi basshysy Qonaevqa baryp bazynamdyaıttym. «Sizdiń SSSR boıynsha bedelińiz Ózbekstannyń birinshi hatshysy Rashıdovtanjoǵary. Siz Polıtbıýro múshesi bolsańyz, Rashıdov Polıtbıýroǵa kandıdat. Álemdárigerleriniń sezin Almatyda ótkizýge qolǵabys jasańyz. Bul jıynǵa tekdárigerler ǵana emes, memleket basshylary da keledi. Bir kúnde Almatymyzdy álemtanıtyn bolady», dedim.

«Tóregeldi, jaqsy aıttyń. Jaqsylap turyp oılaryńdy qaǵazǵatúsirip ákel»,- dedi Dımash Ahmetuly.

Qaǵazymdy daıyndap aparǵam. Birden qolyna ustattym.Qonaev Brejnevke aıtyp, Máskeý qabyldap qoıǵan buıryqty buzdyryp, sezdiTáshkennen tartyp alyp, Almatyda ótkizdik. Sezge dúnıejúzinen júzdegenjýrnalıst jınaldy. 1978 jyly Almaty konferentsııasynda qabyldanǵan Deklaratsııaalǵashqy medıtsınalyq-sanıtarlyq járdem ustanymdaryn jarııa etip, HH ǵasyrdaǵydensaýlyq saqtaý salasynyń Uly Hartııasy atandy. Konferentsııada álemde alǵash retadamzat densaýlyǵyn saqtaý quqyqtyq sıpat alyp, medıtsınalyq kómektiń jalpyhalyqqa qoljetimdiligi, ustanymdary qujat túrinde bekitildi. Konferentsııadankeıin álem elderiniń kópshiligi densaýlyq saqtaý salasyn Almaty Deklaratsııasynasáıkes úlgide quryp, damytýyna baılanysty dúnıejúzindemedıtsınalyq-demografııalyq kórsetkishterdiń jaqsarýyna eleýli úles qosyldy.Almaty «medıtsına Mekkesi» ataldy. Jıynǵa jıylǵan jurt aýzyndaǵy osy sózdijýrnalıstter dál osylaı óz basylymdarynda jarııalady.

Birneshe eldiń prezıdentteri men úkimet basshylary keldi.Kennedı bastaǵan aýzy dýaly áıgili saıasatkerler bas qosty. Almaty áý bastaosylaısha álemge densaýlyqty qorǵaıtyn, adamdardyń turmysyna qolaıly, ómirsúrýlerine laıyqty jer betindegi ekologııalyq eń taza qala bolyp tanyldy. Álemniń 146eliniń ókilderine densaýlyq saqtaý salasynyń qurylymy kórneki túrde kórsetildi.

Sol Almatymyzdan aırylyp qalmasaq deımin. Uıyqtasam da,tursam da kókeıimdegi eń ózekti saýal osy.

Álemdi bılegen AQSh–tyń alpaýyt baılary men mıllıondaǵanaýqatty turǵyndary júz jasqa deıin júgirip júrip, dámi taýsylarda aq mamyqtósegimde jatyp jaratqanǵa jan tapsyrsam dep armandaıdy eken. Ony ǵumyr súrýdińeń joǵary satysy – besinshi taza aımaq deıdi. Ondaı jerler bar. Ol Kalıfornııa,Sardınııa men Okınava. Álemdegi asa baı aýqatty adamdar qartaıǵan shaǵyn soljerlerde ótkizedi. Jerdiń betindegi peıish. Qazaq jerinde de ondaı tabıǵı tazaaımaqtar bar. Býrabaı, súıikti Almatymnyń mańy, Shyǵys Qazaqstan oblysyndaǵyǵajaıyp tabıǵı oryndar. Sony kórsetýimiz,álemge tanytýmyz kerek. Taza, tabıǵı ári adam aǵzasyna paıdaly taǵamdarymyzdynasıhattaýymyz kerek. Myqtylyǵymyzben álemdi moıyndatýymyz kerek. El erteńinińerejesi osy. Osyny kózimmen kórip, amerıkandyq áriptesterim sekildi o dúnıegearmansyz attansam deımin.

Mahat Sadyq: Qazaqtyń tarıhy –halqymyzdyń danagóıleriniń sózimen, ulaǵatymen bizge jetti. Ejelden áýletbıligi aýyl aqsaqaldarynda bolǵan. Olar ádildiktiń sımvolyndaı edi. Búgingiúlkender óz balasyna, jaqyn–juraǵatyna shamasy jetse bılik tizginin alyp berýgequmar. Elge qyzmet emes, topqa qyzmet qylýǵa úıretedi. Olardyń memqyzmettejúrip qyryqtyń qyrqasyna jetpeı jigeri jasyp, shal bolyp qara bastaryn kúıttepketetinderi sondyqtan da shyǵar. Jaǵympazdanyp, jaramsaqtanyp mándi ǵumyryn aıaqastynda, bireýlerdiń kóńilin aýlap jyrbyńdap ótkizedi. Keıin basqalarǵaúlkenderden kórgen sol jaman ǵadetin qaz–qalpynda qaıtalaıdy. Ushar basqajınalǵan quzǵyn qarǵalarsha teris pıǵyldarymen eldiń erteńine kúmán týǵyzady.Osyndaılardyń tamyryn tarqatqyzbaı qalaı qurtýǵa bolady? Sondaılar naqtykezeńde shynaıy el qoshemetine laıyq bolsa, erteń de eldiń nazarynan bolarynnege baǵalamaıdy. Halyqtyń ystyq yqylasy men qurmetine bólenip, abyroıly bolý -eń bıik dárejesine jetken abyz aqsaqalymyz osyǵan ne der eken deımiz, Tóregeldiaǵa.

Tóregeldi Sharmanov: Álemjańalyqtaryn aǵylshyn tildi aqparattan alamyn. Aǵylshyn tilinde oqı beremin. Keıingijastar da sondaı bolsa deımin. Meniń balam AQSh professory. Nemerelerim áıgilishetel kolledjderiniń oqý ozaty. Qazaqsha saıraǵanda ózimdi shatastyrady. Shettilin bil, ana tilińidi umytpa. Órkenıettilik qaǵıdasy osy. Jahandanýzamanynda bir elden ekinshi bir eldiń úlgi alýy zańdylyq. Árıne, mádenıeti menrýhanı baılyǵy damyǵan órkenıetti elderden kóp nárse úırenýimiz kerek. Amerıkamen Japonııa ozǵan elderdiń kósh aldynda. Álem boıynsha joǵary tehnologııalyqǵylymı jetistiktermen jasalatyn buıymdardyń 45 paıyzy osy Amerıkanyń enshisinde.Bul rette Japonııanyńkórsetkishi 20 paıyz. Jer asty qazynamyz keremet deımiz. Sony ıgerý úshinAmerıkanyń toqsan paıyz tehnologııasyn paıdalanamyz. Demek tapqanymyzdyń denintehnologııa úshin solarǵa tóleýge májbúrmiz. Sonymen qatar, jahandyq tabys kózi jańalyqtyń qaıtilde taralýyna da tikeleı baılanysty. Qazaq tilinde aqparat taratý arqylybúkilálemdik jetistikke jete almaımyz. Orystyń tili de Reseı terrıtorııasynanshyqqan soń eshkimge qajeti joq. Ǵalam tili – aǵylshyn tili. Qazir dúnıejúzindebolyp jatqan jańalyqtardyń 92 paıyzy aǵylshyn tilinde jaryq kóredi. Aǵylshyntilindegi basylatyn aqparattar da, ǵylymı jańalyqtar da álemge tez taralady. Jastarymyzdyńaǵylshyn tiline den qoıýyn jaqsy nyshan dep bilemin. Men ózi maqtanýdy jek kóremin. Shamamkelgenshe, janymdaǵy jastarǵakómektesýge tyrysamyn. Kómegimdi kórip,aǵalyq aqylymdy tyńdaǵan jastardyń maǵan degen iltıpatynan da kende emespin. Olardyńarasynda mınıstr, ákimderde, ǵalymdar men kásipkerler, tipten qarapaıym azamattar da bar. Árkimniń bulómirden óz izdegeni bar. Sony tapqanyna qanaǵat etedi. Bul jaqsy nıet. Adalómir formýlasy. Jalpy, adal adam jamandyqtardyń jolyna kedergi bolady. Adal bolýburyn da qıyn bolǵan, qazir tipten qıyn. Qazirgi zamandaǵy tosyn jaıttardy kórip – estigende jastar osy indetten aman bolsa dep tileımin.Jastarymyzdyń júregi taza, qoldary qııanatqa barmasa, bolashaq ta senimdi,erteńimizdiń jarqyn bolaryna kepildik sol.