Tóregeldi Sharmanov - abyz aqsaqal retinde urpaqqa shynaıy janashyrlyǵyn tanytty
Memleket basshysy Qasym-Jomart Toqaev asa kórnekti ǵalym, Qazaqstannyń Eńbek Eri Tóregeldi Sharmanovtyń dúnıeden ótýine baılanysty onyń otbasy men jaqyn týystaryna kóńil aıtty.
«Tóregeldi Sharmanuly búkil sanaly ǵumyryn ult densaýlyǵyna arnaǵan biregeı tulǵa, bıik parasat ıesi edi. Otandyq medıtsınanyń alǵa basýyna bar qajyr-qaıratyn jumsap, kóptegen ıgi iske bastamashy boldy. Qazaq taǵamtaný ǵylymynyń kókjıegin keńeıtip, Dúnıejúzilik densaýlyq saqtaý uıymy, ıÝNISEF jáne basqa da halyqaralyq uıymdarmen yntymaqtastyq baılanys ornata bildi. Óziniń jańasha mektebin qalyptastyryp, ulaǵatty urpaq tárbıeledi. Aınalasyna syıly, ǵıbratty ǵumyr keshken Tóregeldi Sharmanulynyń jarqyn beınesi halqymyzdyń júreginde máńgi saqtalady. Marqumnyń ımany salamat, jany jánnatta bolsyn», - dep jazylǵan jedelhatta.
Densaýlyq saqtaý mınıstrligin 12 jyl basqardy
1930 jyly medıtsına ǵylymdarynyń doktory, professor, Reseı Medıtsına Ǵylym Akademııasynyń jáne Qazaqstan Ulttyq Ǵylym Akademııasynyń akademıgi, Qazaqstannyń eńbek sińirgen qaıratkeri, Qazaq taǵamtaný akademııasynyń jáne Profılaktorııalyq medıtsına akademııasynyń negizin qalaýshysy jáne onyń prezıdenti, DDU taǵamtaný jónindegi ekspertter komıtetiniń múshesi Tóregeldi Sharmanuly Sharmanov dúnıege keldi.
Qaraǵandy oblysynyń Ulytaý aýdanynda týǵan. Qaraǵandy memlekettik medıtsına ınstıtýtyn jáne onyń aspırantýrasyn bitirgen. 1958-1962 jyldary - Qaraǵandy oblysy Ulytaý aýdanynda ortalyq aýrýhananyń bas dárigeri. 1962-1968 jyldary Qazaqstan Densaýlyq saqtaý mınıstriniń Ólkelik patologııa ǵylymı-zertteý ınstıtýtynda bólim meńgerýshisi. 1968-1971 jyldary Aqtóbe medıtsına ınstıtýtynyń rektory. 1971-1982 jyldary - Qazaq KSR Densaýlyq saqtaý mınıstri. 1973-1984 jáne 1988 jyldan KSRO Medıtsına ǴA-nyń Taǵam ınstıtýty Qazaq bólimshesiniń dırektory (qazirgi Qazaq taǵamtaný akademııasynyń prezıdenti). 1985-1988 jyldary - Búkilodaqtyq «Taǵamtaný suraqtary» atty jýrnalynyń bas redaktory jáne Máskeý qalasyndaǵy Dárigerlerdiń biliktiligin jetildirý ınstıtýtynyń taǵamtaný kafedrasynyń meńgerýshisi qyzmetterin atqarǵan.
1995 jyldyń mamyr aıynan - Qazaqstannyń Profılaktorııalyq medıtsına akademııasynyń negizin qalaýshysy jáne onyń prezıdenti. 1997 jyldan bastap «Zdorove ı bolezn» jýrnalynyń bas redaktory.
Negizgi ǵylymı eńbekteri tamaqtaný fızıologııasyna arnalǵan. Ol tamaqtaný tártibiniń buzylý sebepterin zerttep, adam denesinde aqýyz, dárýmen jetispeý jóninde tujyrym jasady; meshel aýrýynyń damý mehanızmin ashty. Onyń basshylyǵymen emshektegi balalarǵa arnalǵan «Bóbek», «Arýana», «Antıholesterın» taǵam qospalary shyǵaryldy. Onyń bastamasymen 1978 jyly Dúnıejúzilik densaýlyq uıymy (DDU) men ıÝNISEF-tiń Halyqaralyq Almaty konferentsııasy ótip, onda medıtsına - sanatynyń alǵashqy járdemniń ulttyq júıesin uıymdastyrýdyń ustanymdary alǵash ret tujyrymdalǵan Almaty deklaratsııasy qabyldandy. Onyń jetekshiligimen 60-qa jýyq doktorlyq jáne 170-ten astam kandıdatttyq dıssertatsııalar qorǵaldy.
DDU-nyń L.Bernard atyndaǵy syılyǵynyń (2005) jáne «Qazaqstan Respýblıkasynda taǵam týraly ǵylymnyń irgeli de qoldanbaly aspektilerin daıyndaý» eńbekter toptamasy úshin Qazaqstan Memlekettik syılyǵynnyń ıegeri jáne «Ǵylym» nomınatsııasyndaǵy «Platına Tarlany» táýelsiz syılyǵynyń ıegeri.
2022 jyly elimizdiń birqatar azamatyn memlekettik nagradamen marapattaý rásiminde QR Prezıdenti Qasym-Jomart Toqaev ǵalym Tóregeldi Sharmanovtyń medıtsına salasyna sińirgen eńbegi dúnıejúzilik deńgeıde joǵary baǵalanyp jatqanyn atap ótti.
«Qazaq taǵamtaný akademııasynyń prezıdenti Tóregeldi Sharmanov Qazaqstannyń eńbek eri ataǵyna ıe boldy. Akademık dáriger ult saýlyǵyn saqtaýǵa, salaýatty ómir saltyn dáripteýge aıryqsha úles qosyp kele jatyr. Ásirese, indet kezinde jurtqa qajetti maǵlumat berip, eldiń amandyǵyna tileýles boldy. Abyz aqsaqal retinde urpaqqa shynaıy janashyrlyǵyn tanytty. Onyń medıtsına salasyna sińirgen eńbegi elimizge ǵana emes, dúnıejúzilik deńgeıde joǵary baǵalanady», - dedi Qasym-Jomart Toqaev.
Sharmanovtyń halyqaralyq syılyǵy
2021 jyly Medıtsınalyq-sanıtarlyq kómekti damytýǵa úles qosqan sheteldik dárigerler, sondaı-aq COVID-19 dıagnostıkasy men emdeý hattamasyn ázirleýshi otandyq ınfektsıonıster Tóregeldi Sharmanovtyń halyqaralyq syılyǵyna ıe boldy.
2021 jylǵy 16 aqpanda Qazaqstanda Tóregeldi Sharmanovtyń halyqaralyq qory quryldy, onyń qyzmeti densaýlyqqa qatysty jalpyǵa birdeı quqyq ıdeıasyn damytýǵa baǵyttalǵan. Qor qyzmeti aıasynda Sharmanovtyń halyqaralyq syılyǵynyń laýreattaryna marapattar saltanatty túrde tabys etildi.
Alqaly marapatqa alǵashqy medıtsınalyq-sanıtarlyq kómekti damytýǵa qosqan úlesi úshin Djons Hopkıns ýnıversıtetiniń sheteldik ǵalymdary Devıd Bıshaı men Maık Shlaıf, sondaı-aq qazaqstandyq dárigerler, COVID-19 dıagnostıkasy men emdeý hattamasyn ázirleýshi ınfektsıonıster – Baqyt Kósherova men Amangúl Dúısenova ıe boldy.
Tóregeldi Sharmanovtyń halyqaralyq qorynyń mıssııasy – densaýlyq saqtaý jáne durys tamaqtaný salasyndaǵy jas jáne bolashaǵy zor ǵalymdardyń jobalaryn qoldaý.
Budan basqa, qor dıetologııamen aınalysatyn álemdik akademııalyq ortalyqtarda mamandardyń taǵylymdamasyna granttar berý josparda bar.
Jylqy eti men qymyzdan asqan dárýmen joq
Elimizde koronavırýs ınfektsııasynyń taralýyna tosqaýyl qoıý maqsatynda Tóregeldi Sharmanov birneshe ret suhbat bergen bolatyn.
«Atam qazaqtyń «Jylqy eti – tósegińe jatqansha, sıyr eti – bozaryp tań atqansha, qoıdyń eti – kelesi kún batqansha» degen qanatty sóz bar. Mine, ár ettiń ereksheligin osydan-aq ańǵarýǵa bolady», - dep aıtqan edi ǵalym.
Ǵalymnyń sózine qaraǵanda, naýqas adamnyń asqa tábeti bolmaýy múmkin.
«Ondaı jaǵdaıda, qurt qosylǵan sorpany ózin-ózi qınasa da, ishýge týra keledi. Aǵzanyń qorǵanys qabiletin arttyrý úshin barynsha qunarly taǵam tutyný qajet. Ol – jylqy eti, ol – qoı eti, ol – balyq eti, ol – kókónis. Qymyz ben qurt qosylǵan sorpany qaıtalap aıtamyn. Ásirese, qymyz – S dárýmenine óte baı sýsyn. Al, jylqy etiniń qunary – bekire balyqtyń etimen deńgeıles. Dámi odan da asyp túsedi. Qoıdyń eti qorǵasyn eken dep, odan da qol úzýge bolmaıdy. Meılinshe, suıyq taǵamdy kóbirek ishý kerek», - dep keńes berdi ol.
Sonymen qatar Qazaq taǵamtaný akademııasynyń prezıdenti dál qazirgi ýaqytta adam densaýlyǵyna qandaı taǵamdar paıdaly ekenin baıandady.
«Seniń ómir súrýińniń sapasy – ishken asyńmen ólshenedi. Biz ádette balalardyń amandyǵyn, toqtyǵyn birinshi orynǵa qoıamyz. Al qazirgi jaǵdaıda úıdegi kárilerdiń qamyn birinshi oılaý kerek. Sebebi balalardyń boıynda aýrýǵa tótep berer ımmýnıtet joǵary. Al úlken kisilerdi bul indetten saqtaý kerek. Moraldyq turǵyda alǵanda da úlken kisilerdiń amandyǵyn birinshi oılaý kerek», - dedi ǵalym Kazinform agenttigine bergen suhbattarynyń birinde.
Tóregeldi Sharmanov: Dáriden artyq paıda tapqysy kelgenderdi halyq aldynda sottaý kerek
Ǵalym qazirgi jaǵdaıda dári-dármek qymbatqa nemese zańsyz satyp paıdaǵa kenelgisi kelip júrgenderdi jazalaýǵa qatysty pikir bildirgen edi.
«Moraldyq turǵydan alǵanda bul adam jıirkenetin jaǵdaı. Mundaı qylyq bizdiń halyqqa múlde jat kórinis bolatyn. Osyndaı jaǵdaıdy jasap otyrǵan adamdarda júrek joq. Mıdaǵy bilimdi júrekke túsir deıdi. Bul – qaltasyn oılaǵan qatigez adamdar. Mundaı oqıǵalardy joıyp, alastatý kerek. Bul adamdardy aıaýǵa bolmaıdy. Adamzat qyrylyp jatsa, dárilerdi tyǵyp, qymbatqa satýǵa tyryssań – adamdyǵyń qaıda qaldy?» - dep aıtqan bolatyn Tóregeldi Sharmanov.
Qazaq taǵamtaný akademııasynyń prezıdenti mundaı adamdardy halyq aldynda sottaý kerek degen pikir bildirdi.
«Ókinishti-aq biraq qazaqtyń mentalıtetine jat qylyqtardyń kýási bolyp otyrmyz. Olar – adam degen uǵymnan jat. «Qasqyr da qas qylmaıdy» joldasyna deımiz. Al bizde óz basyn oılap, otandastarynyń ahýalymen múlde sanaspaıtyndar kezdesti», - degen edi akademık.
Ult densaýlyǵy
Qazaq taǵamtaný akademııasynyń akademıgi Kazinform agenttigine bergen suhbattarynyń birinde uzaq ómir súrýge jáne densaýlyqty nyǵaıtýǵa ómir boıy umtylý kerek ekenin aıtqan bolatyn.
«Ómirge deni saý urpaq ákelý úshin, onyń densaýlyǵyn, anasynyń qursaǵynda jatqan kezden bastap qamqorlyqqa alý kerek. Qazirgi tańda, maıly tamaqty az paıdalanyp, kókónis pen bıdaıdyń tómengi suryptaryn paıdalanǵan mańyzdy. ıAǵnı, talshyqty ónimder paıdaly degen sóz. Joǵarǵy surypty unnan jasalǵan nandy, qantty óte az paıdalaný qajet. Adamdar «maıly tamaq semizdikke ákep soǵady», - dep sanaıdy. Joq, tek olar ǵana emes. Qanttyń kómirsýlary men quramynda qanty bar suıyqtyqtardy az paıdalaný kerek. Mysaly, koka-kola, pepsı-kola, fast-fýd, hot-dogtar óte qaýipti. Qýyrylǵan tamaqtar júrek-qan tamyrlary aýrýyna, tipti qaterli isik dertine ákep soqtyrady. Qazir adamdar holesterıni bar tamaqtardy jeýden qorqady. Negizi olardyń ózderi qaýipti emes. Olardy qaýipti etetin trans-maıly qyshqyldar. Bul qyshqyldar sıyrdyń sútinde bolady. Sondyqtan, kúnine kem degende 400 gramm kókónis pen jemis-jıdekterdi paıdalaný qajet. Al bizde bul kórsetkish ázirge jan basyna shaqqanda 150-200 gramnan aspaıdy. Bul az», - degen edi ǵalym.
T. Sharmanov eńbek jolyn dáriger bolyp bastap, elimizdiń densaýlyq saqtaý mınıstrine deıingi qyzmetterdiń bárin de abyroımen atqaryp, halyqtyń shynaıy qurmetine bólendi. Ǵylym jolyndaǵy qyzmetindegi eleýli jetistikterge jetti. Júzdegen ǵylymı eńbek jazdy. Óz qyzmetinde bilimdi maman, qashanda el múddesin basty mindet sanaıtyn tulǵa retinde tanyldy. Ǵalymnyń álemdik medıtsına salasyna qosqan úlesi jastarǵa árdaıym ónege bolary anyq.