Tolybaıuly Oljabaı

Tolybaıuly Oljabaı (1709-1783) – jońǵar basqynshylyǵyna qarsy kúresken qazaqtyń ataqty batyrlarynyń biri.

Orta jүzdiң aryn taıpasynan shyққan. Arғy atasy Aıdabol 13 jasynda bı bolғan. Tәýke hannyң bıleriniң biri bolғan әkesi Tolybaı 1723 jyly ataқty «Aқtaban shұbyryndy» kezinde Tүrkistan қalasyn қorғaý ұrysynda қaza tabady. Osydan keıin Oljabaı naғashysy Қarataı batyrdyң қolyna baryp, sonda tәrbıelenedi. Halyқtyң shejirelerinde, aýyzsha әңgimelerinde Oljabaı týraly өte kөp aıtylady, өleң-jyr, dastandar da barshylyқ. Onda Oljabaıdyң batyrlyғy, tapқyrlyғy, mergendigi eren sүıispenshilikpen sөz bolady. Onyң esimi on san orta jүzge ұran bolғan. Halyқ jyrlarynda «Oljabaılap» jaýғa shapқannyң jeңbeıtini bolmaғan. Үreı týғyzatyn ұrandy paıdalanyp, өzgelerdiң de jaýғa «Oljabaılap» shabatyn kezderi de az bolmaғan kөrinedi. Oljabaı batyr Қabanbaı, Bөgenbaı, Malaısary sekildi batyrlarmen birge tize қosa otyryp, ata jaýғa қarsy talaı joryққa қatysty. Tүrkistandy azat etkeni үshin el aýzynda Er Oljabaı atandy. Onyң erliginiң erekshe kөrinetin jeri Baıanaýyl baýyraıyndaғy қalmaқtarmen bolғan shaıқasy. Osy shaıқasta Oljabaı jıeni Jasybaımen birge қalmaқtardyң jolyn tosyp jatady. Jasybaı jasaғymen Shoıynkөlge өtetin asýdyң aýzynda, Oljabaı Toraıғyr kөline өtetin asýdyң aýyzynda jatyp, jaý қolyn kүtedi. Bұlardyң jol tosyp jatқanyn қalmaқtar da bilip, қapysyn taýyp, Jasybaı қolyna tosynnan kelip tıisedi. Jasybaı osy shaıқasta қaza tabady. Jaý kelgeninen habarlanғan Oljabaı kөmekke ұmtylady. Ol jaýdy қorshap alyp, taýdyң bir қýysyna tyғyp қoıyp қoıdaı қyrady. Sonda Oljabaıdyң sұsyn kөrgen joldasy Tөrtýyl Baımұrat batyr: «Endi sen dem al, mұnda saғan қarsy keler eshkim қalғan joқ. Қalғan-құtқany bolsa, maғan saýғa bermeısiң be» dep, atynyң sýlyғynan ұstaғanda, Oljabaı: «Jasybaıdyң bir barmaғynyң da құny tolғan joқ қoı» degen eken kүrsinip. Keıin halyқ қapyda ketken esil erdiң құrmetine Jasybaıdyң jaý kүtken asýyn «Jasybaı asýy», Shoıynkөldi «Jasybaı kөli» atap ketipti. Ol jerler bүginde solaı atalady. Oljabaı batyrdyң erligi jaıly қazaқ aңyzdary men derekti әңgimeler orys ғalymdary F.Sherbınniң, N.Konshınniң, N.Smırnova men D.Prımaktyң eңbekterinde baıandalady. Aңyz boıynsha ol eң alғash ret Қarataı batyrdyң týyn ұstap, ұrysқa kiredi. «Oljabaı batyr» atty halyқ jyrynda ony қazaқ halқynyң joңғar shapқynshylyғyna қarsy azattyқ kүresine belsene қatysýshy, halyқ қamқorshysy retinde beıneleıdi. Oljabaı Abylaıdyң tý ұstaýshy batyrlarynyң biri («Ala tý» degen laқap atқa ıe bolғan) retinde 1735 jyly Tүrkistan men Tashkentti joңғarlardan azat etý joryғyna, 1736 jyly Baıanaýyldy Қaldan Serennen bosatқan shaıқastarғa, 1756 jyly қazaқ jerine basyp kirgen қytaı әskerin talқandaýғa қatysty. Abylaı joңғarlardyң қolyna tұtқynғa tүskende, ony құtқarýda eleýli eңbek etti. Abylaı ony «Er Oljabaı», «Қý jarғaқ» (atқan oқ Oljabaıғa tımegendikten) dep atap, Әbilmәmbet han oғan altyn sapty қylysh syılady. Oljabaı Abylaı hannyң memleket bıligin ortalyқtandyryp, nyғaıtý baғytyndaғy әreketterine eleýli үles қosty. Han elshisi retinde birneshe mәrte Reseı memleketine bardy. Ol Tүrkistan medresesinde oқyp, arabsha, қalmaқsha jetik bilgen. Akademık Ә.Marғұlannyң estelikterinde Oljabaıdyң nemere inisi Edige bımen birge 1762 jyly II Ekaterınaғa hat jazғany atap kөrsetiledi. Hatta patshaıymnan Ertistiң shyғys jaғyndaғy қalyң ormannan jaıylymdyқ jer sұraғany aıtylady. Oljabaı batyrdyң өz қolymen jazyp қaldyrғan «қara kitaby» bolғan. Onda soғystar jaıly әңgimelenip, Қazybek bı, Abylaı, Bөgenbaı esimderi jıi atalady. Batyrdyң týy 1937 jylғa deıin saқtalғan. Әıgili ғalym Ә.Marғұlan Oljabaıdyң shөpshegi bolsa, aқyn O.Sүleımenov jetinshi ұrpaғy. 2004 jyly Aқmola oblysynyң Ereımentaý aýdanyndaғy aýylғa batyr esimi berildi. 2005 jyly E.Bөketov atyndaғy Қaraғandy memlekettik ýnıversıtetinde Oljabaı batyrғa arnalғan halyқaralyқ ғylymı-tәjirıbelik konferentsııa өtip, kitap jaryқ kөrdi. Derekkөzderi: Қazaқstan ұlttyқ entsıklopedııasy, 7 tom Қazaқstan tarıhy entsıklopedııalyқ anyқtamalyғy «Tarıhı tұlғalar» kitaby