Tóleýtaı Raqymbekov: Qazaqstandaǵy problemalardy sheshýdi eń aldymen aýyldan bastaý kerek
«Bizdiń qoǵamnyń, memlekettiń aldynda turǵan problemalar belgili. Biraz jyldan beri ózim de memlekettik qyzmette jumys istep júrgenimde, áleýmettik jelide problemalyq suraqtardyń sheshilý joldaryn ashyq jazyp júrmin. Sondyqtan, saılaýǵa túsý týraly partııalastarymnyń kelisimin birden berdim dep aıtýǵa bolady», - dep sózin bastady «Ulttyq agrarlyq ǵylymı-bilim berý ortalyǵy» AQ basqarma tóraǵasy bolyp otyrǵan Tóleýtaı Rahymbekov.
Kandıdat óziniń saılaýaldy baǵdarlamasy eń birinshiden, «Aýyl» partııasynyń negizgi qujattaryna súıene otyryp ázirlengenin atap ótti. Odan keıin baǵdarlamaǵa sezde aıtylǵan delegattardyń usynystary, aýmaqtardan, áleýmettik jelilerden kelip túsken usynystardyń barlyǵy toptastyrylǵan.
«Baǵdarlamaǵa tek problemalardyń tizimin jazar bolsaq, bálenshe paraq bolyp keteri daýsyz. Al osy suraqtarǵa taldaý jasaı otyryp, sheshý joldaryn kórsetip, nátıjelerin tanytar bolsaq - baǵdarlama birneshe tomǵa sozylyp ketedi. Sol sebepti, qysqasha bárin esepke alýǵa tyrystyq. Maman retinde baǵdarlamaǵa ózimniń pikirimdi kóptep engizdim. Baǵdarlamada tórt negizgi baǵytty tańdap aldyq: birinshisi - aýyl sharýashylyǵy salasy, ekinshisi - aýyl men qala arasyndaǵy ómir súrý ara qashyqtyǵyn joıý, úshinshisi turaqty, dástúrli ulttyq qundylyqtar jáne olardy ilgeriletý, tórtinshisi - jastar saıasaty. Onyń bárin kez kelgen qazaqstandyq partııamyzdyń ınternet-resýrstarynan, basylymdarynan oqı alady», - deıdi Tóleýtaı Rahymbekov.
Qazaqstandy kóterýge jol ashatyn sala - aýyl sharýashylyǵy
- Tóleýtaı Sataıuly, sońǵy 25 jylda ýrbanızatsııa úrdisi halqymyzǵa qatty áser etkeni daýsyz. Ótken aptada ǵana Ulttyq ekonomıka vıtse-mınıstri Ermek Alpysov 100-ge tarta aýyldyń joıylý qaýpi baryn atap ótti. «Aýyl» partııasy osy máseleni sheshýde óz baǵdarlamasynda qandaı bastamalardy usyna alady?
- Ýrbanızatsııanyń úsh joly bar: bireýi shynymen qalaǵa kóshirý. Biraq, kóshirgen kezde ol memleket tarapynan rettelgen kósh bolýy tıis. Máselen, qalalarda zaýyttar men úıler salynyp jatsa, álbette, jumys kúshi kerek. Al ekinshi joly - iri qalalardyń mańaıynda kentter salý máselesi bar. Biraq, olardaǵy turmys deńgeıi qalalarmen birdeı bolýy tıis. Mysaly, AQSh-ta solaı. Kópshilik ol jerdegi halyqtyń 80 paıyzy qalada turady dep esepteıdi. Biraq, ondaǵy halyqtyń qonysy bizdegi ádistememen sanasa - 50/50 bolyp shyǵa keledi. Ondaǵy baılar qalanyń syrtynda turady. Ýrbanızatsııanyń úshinshi joly - aýyldaǵy turmystyń deńgeıin qalanyń deńgeıine jetkizý. Búgingi tehnologııa oǵan tolyǵymen múmkindik beredi. Sý men jaryq, káriz júıelerin retke keltirse, bári múmkin. Soǵan kóńil bólý kerek dep esepteımin.
2003 jyly Qazaqstan Respýblıkasynyń aýyl-aýmaqtaryn damytý baǵdarlamasy ázirlenip jatqan kezde Qazaqstanda 7660 aýyldy eldimeken bolatyn. 2018 jyldyń 1 qańtaryndaǵy resmı statıstıkaǵa súıensek, 6559 eldimeken qalypty. 1100 aýyl 15 jyldyń ishinde joıylǵan. Munyń ishinde qatty oılandyratyny - shekaralyq aýdandardaǵy aýyldardyń joıylýy. Bul - ulttyq qaýipsizdikpen baılanysty. Biz soǵan jol bermeýimiz kerek. Aqsha jetkilikti. Meniń esebimshe, ózimizdiń ishimizdegi problemalardy sheshýge aqsha jetip jatyr. Bıýdjetti tıimdi paıdalana bilsek, oryndy jumsasaq, ekinshiden aýyl sharýashylyǵy óndirisin jolǵa qoısaq, bıýdjetke mıllıardtaǵan qarajat tabýǵa bolady. Onyń joldaryn asyqpaı aıtyp berermin.
- Prezıdenttikke úmitkersiz. Saılaýaldy baǵdarlamańyz aýyl máselesimen shektelip qalmaıtyny belgili. «Aýyl» partııasynyń baǵdarlamasy kózdep otyrǵan elde atqarylar basty sharýalardy atap berseńiz.
- Álbette, kópshilik jerde maǵan «nege tek aýyl sharýashylyǵy máselesin qaýzap otyrsyz. Basqa másele joq pa?» dep suraq qoıady. Olaı emes! Birinshiden, aýylda Qazaqstannyń 18,5 mln halqynyń 43 paıyzy turady. Ol degenimiz - 7,7 mln halyq. Aýylda problema kóp. Ondaǵy máseleler qalanyń problemasynan da asyp ketti dep oılaımyn. Mysaly, 7,7 mln halyq turatyn bolsa, onyń 4 mıllıony - ekonomıkalyq belsendi jumysqa qabiletti halyq. Resmı statıstıkaǵa súıener bolsaq, sol 4 mln halyqtyń 1,2 adamda jumys bar esepteledi. Biraq, menińshe bul statıstıkada kezeńdik jumyskerler esepke alynyp ketken sekildi. Al turaqty túrde 12 aı jumysy bar azamattardyń sany 500 myńnan aspaıdy. Onyń 100 myńy áleýmettik salada jumys isteıtinder - muǵalimder, dárigerler men ákimdik qyzmetkerleri. Demek, 3,5 mln halyqtyń jumysy joq. Anda-sanda jumys istep, ýaqytsha jalaqy alyp otyr.
Aýyldaǵy jalaqy deńgeıinde másele bar. Taǵy da resmı statıstıkaǵa qarasańyzdar, aýyl sharýashylyǵy salasynda eńbek etetin adamdardyń jalaqysy Qazaqstan boıynsha eń tómengi kórsetkishke ıe. Biz endi dástúrli túrde muǵalimder men dárigerlerdiń jalaqysy tómen dep esepteımiz. Árıne, ondaı másele bar. Biraq, aýyl sharýashylyǵy mamandarynyń eńbekaqysy odan da tómen. Jan basyna shaqqanda aýyl turǵyndarynyń tabysy - 20 myń teńge. Qazirgi kezde ol aqshaǵa ómir súrýge bola ma?
Ótken ǵasyrdyń otyzynshy jyldary Japonııanyń taýarlarynyń sapasy óte tómen bolatyn. 1945 jyly soǵystan jeńilgennen keıin japon mamandary ekonomıkany kóterý amaldaryn qarastyrǵdy. Aqyry, olar sheteldik keńesshilerdiń kómegimen avtokólik qurastyrý salasyn kótere bastady. Soǵan búkil kúshti saldy. Sonyń arqasynda búgingi tańda «Toıota» markasynyń qalaı qarqyn alyp ketkenin esepteı berińiz. Sol sekildi, kólikpen birge japondar metallýrgııany, elektronıkany, hımııa óndirisin alyp shyqty. Sonymen qatar, bilim men ǵylymdy qatar damytty. Osy tájirıbeni eske ala otyryp, Qazaqstanda qandaı salany osyndaı jolmen kóterýge bolady degen oıǵa keldim. Ol - aýyl sharýashylyǵy. Avtokólik qurastyrý men elektronıkany retteý jaǵynan Qazaqstan qatty damyǵan elderdiń qataryna qosylyp ketedi degenge sený qıyn. Sonymen, meniń jáne partııamnyń usynyp otyrǵany - aýyl sharýashylyǵy salasyn qolǵa alý kerek. Eger bizde bul sala damıtyn bolsa, basqa salalar da qatty órkendep keter edi. Tabystyń bári tek ishki naryqqa eseptele bermeýi kerek. Eń birinshiden, árıne, joǵarǵy sapaly azyq-túlikpen ózimizdiń halyqty qamtı alsaq, jalpy tabys eksporttyń arqasynda túsedi degen oıdamyn.
- Eksport demekshi, ótkende teledebatta sizdiń atyńyzdan shyqqan Álı Bektaev partııa baǵdarlamasynda azyq-túlik qaýipsizdigine, aýyl sharýashylyǵy óndirisine jáne eksporttyq potentsıalyna mán beriletinin jetkizgen edi. Qazaqstannyń aýyl sharýashylyǵy ónimderin shetelge barynsha eksporttaýda basty kedergilerdi ataı alasyz ba? Ol kedergilerdi qalaı eńserýge bolady?
- Janymyzda 1,5 mlrd halqy bar Qytaı otyr. Úndistan men Ońtústik-shyǵys Azııa elderin alar bolsaq, ol jerde 2,5 mlrd halyq bar. Soltústikte 150 mln halqy bar Reseıdi esepteı berińiz. Osynyń barlyǵy - bizdiń áleýetti naryǵymyz. Umytpasam, 2018 jyly Qazaqstannyń eksport kólemi 47-48 mlrd dollardy qurapty. Onyń ishinde munaı, gaz, temir bári de kiredi. Al eger aýyl sharýashylyǵyn damytar bolsaq, týra sol 48 mlrd dollar kiristi aýyl sharýashylyǵynyń arqasynda taba alar edik.
Mysaly, qysqasha eki ónim týraly aıta keteıin: birinshisi - astyq. Biz búgingi kúni ortasha aıtqan kezde 20 mln tonna óndirip otyrmyz. Sonyń 10 mln tonnasyn eksportqa shyǵaryp otyrmyz deımiz. Ár gektardan 13 tsentner jınaımyz. Ol sonaý tyń ıgerý jyldarynan beri ózgermegen kórsetkish. Myna turǵan Osakarov aýdanynyń Aqpan aýylyndaǵy «Noıdarovskaıa» JShS jumysymen tanysqanymda ol aýylda jerdiń sapasy, qunarlylyǵy tómen ekenin bildim. Qunarlylyǵy asa joǵary emes. Alaıda sol aýylda seriktestik byltyr gektaryna 55 tsentner aldy. 4 ese kóp. Eger biz búkil Qazaqstan boıynsha kórsetkishti 55 tsentnerge jetkizer bolsaq, 20 mln emes, jylyna 80 mln tonna astyq jınaı alar edik. Іshki naryǵymyzdaǵy qajettilik - 10 mln tonna. Demek, 70 mln tonnany biz shetelge shyǵara alamyz. Jalpy, tsentnerin shekaradaǵy 150 dollarymen esepke alar bolsaq, 70 mln tonna astyq bizge 10 mlrd dollar tabys ákeledi. Tek astyqtan ǵana! Eger biz ol astyqqa qosymsha organıkalyq, ekologııalyq turǵyda sertıfıkattyq jumystary júrgizetin bolsaq, organıkalyq bıdaıdyń baǵasy shekarada 400 dollar ekenin eskergen jón!
Orta eseppen ár sıyr jylyna 2700 lıtr sút beredi eken. Al ShQO-da bir sharýa qojalyqta ár sıyrdyń 8100 lıtr, ıaǵnı úsh ese kóp sút beretinin estip bildik. Búgingi kúni elde 6 mln tonna sút saýyp otyrmyz. Osy sandy úshke kóbeıter bolsaq, 18 mln tonna sút shyǵady. 6 mln tonna sút degenimiz Qazaqstannyń ishki naryǵyna tolyǵymen jetedi. Al ústindegi qosymsha 12 mln tonna sútti eksportqa shyǵaratyn bolsaq, ol da qosymsha 10 mlrd dollar beredi. Mine, shyntýaıtynda iske kirissek, eki ǵana ónim - 20 mlrd dollar tabys ákeler edi. Budan bólek, kókónis, jemis-jıdek, et, maı daqyldarynyń barlyǵyn shetelge shyǵarýǵa bolady.
2005 jyly aýyl sharýashylyǵy mınıstrliginde jumys istep júrgenimde ataqty shvetsııalyq kompanııasynyń Qytaıǵa arnalǵan bir baǵdarlamasyn kórgen edim. Ol - «Mektepke sút» dep atalatyn. Álemdik standart boıynsha mekteptegi ár bala kúnine 200 gramm sút ishý kerek. Eger dál sol joba iske asar bolsa, Qytaıǵa jylyna 17-18 mln tonna sút kerek bolady. Al olardyń sıyr sany búgingi kúni Qazaqstandaǵy iri-qaralardan az. Sebebi, olar sıyr ustamaıtyn halyq. Sondyqtan, bizdiń Qazaqstannyń aýyl sharýashylyǵy salasynyń áleýeti óte joǵary dep aıtar edim. ıAǵnı, aýyl sharýashylyǵyn damytar bolsaq, basqa salalar da qatty damyp keter edi dep esepteımin.
Jastardy aýylǵa qalaı tartamyz?
- Іri megapolıstarǵa mańyz berilip jatqan myna zamanda aýyldyń jaı-kúıin, áleýmettik jaǵdaıyn qalaı kóterýge bolady dep oılaısyz?
- Búginge kúnge deıin ShQO, Pavlodar, Qaraǵandy, BQO, Atyraý, Aqtaý, Qostanaı oblystaryn aralap keldim. Osy saparlardy esepke ala kele aýyl turǵyndarynyń eń birishi máselesi - jol ekeninen ábden kózim jetti. Ekinshi másele - aýyz sý. Buǵan da qatty kóńil bólý kerek. Mysaly, Batys Qazaqstan oblysynyń aýyldy eldimekenderiniń 48 paıyzynda ǵana sý qubyrlary bar. Biz 2001-2011 jyldar aralyǵynda «Aýyz sý» baǵdarlamasy, 2011 jyldan bastap «Aqbulaq» baǵdarlamasyn iske asyrǵanbyz. Osynshama sý qubyrlary salyndy desek te, aýylda sý qubyrlary bar bolǵanymen, onyń ishinde sýy bar degen - ekinshi másele. Ártúrli sebepter bar. ıAǵnı, sý qubyrlaryn salyp jatqanymyzben, myna irgedegi Şýchınsk, Býrabaı sýdy anaý SQO Sergeev qalasynyń túbinen alady. 300 shaqyrymdyq jer. 600 mm-lik sý qubyrynyń bir shaqyrymy - 350 mln teńge. Sonda sý qubyrynyń salynýynyń ózi 100 mlrd teńge aqshany qajet etedi. Al osylaısha máseleni sheshemiz desek, aqshamyz shaq kelmeıdi. Sol sebepti, jerdiń astyndaǵy sýdy alyp shyǵyp, sony tuzdan tazartyp, ishken durys pa deımin.
Buny aıtyp otyrǵan sebebim - memleket álbette, osy ýaqytqa deıin talaı jaqsy baǵdarlamany ázirledi. Biraq, másele - olardyń tıimdiliginde. Mysaly, aýyldyń balalaryn alaıyq. Bizde Bilim jáne ǵylym mınıstrligine baılanysty «Serpin» baǵdarlamasy bar. Qanshama balany soltústik, shyǵys óńirlerine alyp kelgenimizben, oqýdy bitirip, dıplomyn alǵandar qaıtadan qaıtyp jatyr. Aýylǵa barýǵa nıeti joq. «Dıplommen aýylǵa» baǵdarlamasy taǵy bar. Eńbek jáne halyqty áleýmettik qorǵaý mınıstrligine baılanysty ózin-ózi jumyspen qamtyp júrgen azamattardy qoldaý tetikteri bar. Ol bólek. Biraq, osy úsh baǵdarlamanyń arasynda qarym-qatynas joq. Eger osynyń barlyǵyn bir baǵdarlamaǵa túıistirsek, onda múmkin bastamalardyń tıimdiligi alǵa ilgeriler me edi!? 2005 jyly men Polshada bolǵanymda, ol jaqta aýylǵa kóshetin jas mamannyń árqaısysyna 50 myń AQSh dollarynan beretinin estidim. Ol nesıe úı alý úshin jáne otbasylyq sharýa qojalyǵyn damytý úshin bólinedi. Memleket bul máseleni qatań baqylaýǵa alyp otyr. Eger 5 jyl boıy aqsha óziniń jolymen, jónimen jumsalatyn bolsa - 5 jyldyń ishinde ol qaryz joıylady eken. ıAǵnı, jas maman ol qarajatty memleketke qaıtarmaıdy. Al eger maqsatsyz jumsalsa - álgi jas maman ol qaryzdy paıyzymen qaıtarýǵa májbúr bolady. Týra sondaı jaǵdaıdy bizdiń memlekette de jasaýǵa bolady dep esepteımin. Sonda ǵana aýylǵa jastardy tarta alamyz.
- Óz baǵdarlamańyzda «qazaq tilin keńinen tanytý» máselesin de umyt qaldyrmaǵan ekensiz. Qazirgi qazaq tiliniń qoǵamdaǵy róline qalaı baǵa beresiz? Otbasylyq qundylyqtardy qalaı kóterý kerek dep oılaısyz? Jastardyń máselesi týraly ne aıtar edińiz?
- Otbasylyq qundylyq, dástúrli qundylyqqa jáne ananyń róline qatty kóńil bólýimiz kerek dep esepteımin. Nege deseńizder, teledıdarda neshe túrli baǵdarlamalar júrip jatyr. Tipti bizdiń dástúrimizge kelmeıtin, oıymyzǵa syımaıtyn jobalar bar. Mehanızmin bilemin: Batystyń baǵdarlamalaryn sapasyz túrde Reseı kóshirip alady. Reseıden biz kóshiremiz. Keregi ne sonyń? Halqymyzdy nege ulttyq qundylyqtarǵa baǵyttamaımyz. Saılaýaldy baǵdarlamamnyń bir jobasynda «til, rýh jáne dildi» erekshe atap óttim. ıAǵnı, tildiń qoldanys aıasyn keńeıtip, rýhymyzdy kóterýimiz, dilimizdi ilgeriletýimiz kerek.
Jastar úshin JOO-larmen kásiporyndardyń baılanysyn nyǵaıtýymyz kerek. Úılenemin degen jasqa áleýmettik úı tabystalýy kerek. Eger de keıin jastar jaǵdaıyn jaqsartyp alsa jekemenshikke alamyn dese - múmkindik berilýi kerek.
Úshinshiden, aýyl balalaryna oqýǵa túskende mindetti túrde grantqa túsetindeı jaǵdaı jasaǵan durys. Jalpy, qazirgi tańda elimizdegi bilim salasyndaǵy jaǵdaıdy da ózgertý kerek dep esepteımin. Búgingi kúni aýyl sharýashylyǵy salasyndaǵy mamandardy daıarlaıtyn ýnıversıtetterdiń sany otyzǵa jaqyn. Úsheýi mamandandyrylǵan. Osy úsheýinde 30 myń stýdent bar. Qalǵan 13 oqý oryny Nur-Sultanda, 12-i Almatyda, 5-ýi Oralda. 30 myń stýdentti tórtke bólseńiz - jylyna aýylǵa 7,5 myń maman daıyndalady. Bizde 6569 eldimeken bar. Onyń ishindegi 2300-ge jýyǵy aýyldyq okrýgter. 7500 stýdentti sol 2300 aýyldyq okrýgke bólseńizder, jylda olardyń árqaısynyna orta eseppen 3 maman barýy kerek. Baryp jatyr ma? Mine, bul ózekti suraq. Sebebi, aýyl sharýashylyǵy mamany ekinshi joǵarǵy oqý orynynda zańger mamandyǵyn ıgeredi de, zańger bolyp shyǵa keledi. Sol sebepti, eldegi problemalardy sheshýdi eń aldymen aýyldan bastaý kerek.
- Saılaýdan keıin ne bolady dep oılaısyz? Ońǵa basý bola ma?
- Qalaı bolǵan kúnniń ózinde, kim saılansa da Qazaqstan damýǵa oń serpin alady. Nege deseńiz, kim saılansa da, basqa 6 úmitkerdiń berip jatqan aqparatyn, saılaýaldy baǵdarlamasyn qabyldap, ary qaraıǵy saıasatyna qosar degen senimdemin. Ortalyq saılaý komıssııasynda qansha daýys jınaısyz dep suraǵanda men - 51 paıyz jınaımyn dep aıttym. Sebebi, jeńiske degen senimim zor!
- Suhbat bergenińiz úshin kóp rahmet!