Tólebaev «Birjan-Sara» operasyn jazǵanda, «Soqyr Esjan» kúıin alǵan - professor
- Memleket basshysy Nursultan Nazarbaev bıylǵy 12 maýsymda Ulttyq dombyra kúni týraly Jarlyqqa qol qoıǵany belgili. Kıeli muramyzda qasterleýge atalǵan Jarlyq qanshalyqty áser etedi?
- Elbasynyń bul Jarlyǵy halqymyzdyń ulttyq ónerin qadirleý maqsatynda jasalǵan ıgilikti is dep bilemin. Ata-babalarymyz kózdiń qarashyǵyndaı saqtaǵan uly kúı urpaqtan urpaqqa jalǵasyp, bizge jetti. Al osy bir kıeli muramyzdyń búgingi tańdaǵy jaı-kúıi, oǵan degen qurmet bizdi qanaǵattandyra ma? Kúı qazaq halqyna tán erekshe mýzykalyq janr, basqa halyqta joq. Sondyqtan da biz kúı ónerin saqtaı bilýimiz kerek. Qazirgideı ǵylym men tehnıkanyń damyǵan kezinde kúı ónerin múmkindiginshe jan-jaqty damytyp, jańa zamannyń lebin qosyp, keler urpaqqa tabystaýymyz kerek. Osy turǵydan alǵanda, Prezıdenttiń atalǵan Jarlyǵy tabys-jetistikke bastaıtyn jol. Osy iske bárimiz de atsalysaıyq. Dombyra ár qazaqtyń úıiniń tórinde turýy kerek, memleketimizdiń ulttyq qundylyqtarynyń biri bolýy tıis.
Ókinishke oraı, dombyrashylar men kúıshilerdiń eskerýsiz qalyp keledi. Osy ýaqytqa deıin dombyrashylardyń, kúıshilerdiń qoǵamdyq uıymy da joq. Ol týraly qansha aıtylyp keledi. Bul da bizdiń salǵyrttyǵymyz-aý deımin. Áıtpese, myńdaǵan kúıimiz bar, sony búkil dúnıejúzine shalqytyp shyǵarýǵa bolady ǵoı! Elbasynyń Jarlyǵyna sáıkes osy maqsatta ıgi ister qolǵa alynsa, alar asýlarymyz bıik bolmaq. Qazaq halqynyń bolmys-bitimi, kúreskerlik minezi, tarıhy, mádenıeti men rýhanı baılyǵy - bári-bári kúı arqyly álemge tanylatyn bolady.
Sońǵy jyldary kontsertter shoýǵa aınalyp barady. Kúıdi jeke oryndaýshylardy kóp kóre bermeımiz. Birneshe dombyrashy sahnaǵa shyǵady da, árbir kúıdiń basyn bir shalyp, shapqan attaı óte shyǵady. Naǵyz kúıshilikti olaı dáriptemeıdi. Ol kórermen úshin qyzyq kórinetin shyǵar. Alaıda, adam kúı tyńdap, onyń tereńine úńilip, tarıhyna boılap, ózi de tolǵana bilýi qajet qoı. Kúı - adam janyn tolqytatyn, ózine baýrap alatyn qudiretti mýzykalyq týyndy.
- Qazirgi kezde Astana qalasyndaǵy Nazarbaev zııatkerlik mektebinde qyzmet jasap júr ekensiz. Bul elıtalyq mektepte kúıge kóńil bólinip jatqanynyń kórinisi ǵoı...
- Shyndyǵynda da, bul - qýanarlyq, tipti ózge oqý oryndary úshin úlgi alarlyq jaıt. Jyl saıyn Nazarbaev mektebine 7 synyptan bastap oqýǵa 150-ge jýyq shákirt qabyldanady. Onyń ishinde ár ulttyń, ıaǵnı, qazaq, orys, koreı, nemis, uıǵyr, Qazaqstanda qandaı ult pen ulystar bolsa, solardyń báriniń de balalary bar. Bári de fızıka men matematıka salasy boıynsha tereńdetip bilim alýǵa baǵyttalǵan. Osy bilim uıasynyń talaby boıynsha barlyq shákirt dombyradan eki jyldyq elektıvtik kýrstan ótedi. Aıtalyq, bir synypta 24 oqýshy bolsa, eki tálimger dombyrashy 12-den bólip alamyz da, topqa bólip oqytamyz. 144 bala jyl boıy oqyp shyǵady. Sonda nátıjesine qarasaq, kúıdi keremet tartyp júrgen balalar bar. Árıne, bizdiń aldymyzda olardan bir sheber oryndaýshy, Qazaqstannyń halyq ártisin daıyndap shyǵarý mindeti turǵan joq. Óıtkeni olardyń negizgi mamandyǵy fızıka-matematıka salasy ǵoı. Erekshe daryndy balalardy kórip júrmiz. Bizdiń maqsat - ulttyq ónerdi, halqymyzdyń kúı ónerin jas kezderinen olardyń boıyna sińirip, júrekterine uıalatý, qazaq halqynyń rýhanı baılyǵyn dombyra arqyly qabyldaýǵa beıimdeý. Erteńgi kúni AQSh, Kanada, Anglııa sııaqty shetelderge baryp, joǵary bilim alyp kelip, elimizge qyzmet jasaǵan kezde olar dombyrany jatsynbaıdy. Qaıda júrse de, dombyrany jandaryna serik etse, ondaı jastarymyz bıik maqsattarǵa qol jetkizedi dep oılaımyn.
Zııatkerlik mektep arnaıy tapsyryspen 100 dombyra aldyrdy. Munyń jáne bir jaqsy jaǵy, balalar dombyrany mektepke tasymaıdy. Kún sýyqta, avtobýsta alyp júrý ońaıǵa soqpaıtyny anyq. Mektepte daıyndalýmen qatar úıine barǵasyn da, tapsyrmany qaıtalaǵany jón. Osy oraıda biz ata-analarmen sóılesip: «Dombyra alyńyzdar, balalar mektepte úırengenin úıde pysyqtaǵany jón», - dep aıttyq. Osy kýrs ashylǵaly beri árbir balanyń úıinde dombyra paıda boldy. Sonyń arqasynda balalar jaqsy daǵdylanyp qaldy. Bir qyzyq aıtaıyn. Jıyrma shaqty balany alyp, Italııaǵa bardyq. Ótken jyly Amerıkaǵa jolymyz tústi. Sonda amerıkalyqtar: «mynalar mýzykanttar ma, fızıkter me?!» dep tańǵaldy. Biz fızıka mamandyǵyna oqyp jatqanyn aıttyq. Aıtalyq, Bostonnyń MIT ýnıversıteti bar, dúnıejúziniń fızıkteri men matematıkteri sol oqý ornyna túsýge tyrysady eken. Onyń bir talaby bar. Mysaly, oqýǵa qabyldaý emtıhanynda jınaǵan baldary shamalas bolǵan kezde, qaısysyn ótkizemiz dep qınalyp jatsa, emtıhan tapsyrýshyǵa «Sizdiń qandaı ónerińiz bar? Sportta qandaı jetistigińiz bar?» dep qosymsha suraq qoıady eken. Sonda boıynda tabıǵı daryny bar balaǵa kóbirek múmkindik jasalatynyn jetkizdi. Osyny estigen biz de olardyń ónerge degen kózqarasynyń joǵary ekendigine tań-tamasha boldyq. Mundaı erekshe kózqaras bizdiń elde de qalyptasýy qajet dep oılaımyn. Atalǵan ýnıversıtet bizdiń balalardy jyl saıyn kelýge shaqyryp júr. Jasy jetpisten asqan bir professory: «Óte ónerli balalar eken», - dedi.
Bizdiń dombyra úıretýden elektıvtik kýrsty ashqanymyzǵa eki jyl boldy. Ujym basshylyǵy endi osy ádistemeni kelesi oqý jylynan bastap elimiz boıynsha barlyq 20 (Astana, Almaty jáne Shymkent qalasynda eki-ekiden, ózge óńirlerde bir-bir mektepten bar) zııatkerlik mektepte iske asyrýdy qolǵa alamyz dep otyr. Sodan keıin, Qudaı qalasa, jalpy bilim beretin mektepterdiń oqý baǵdarlamasyna engizý usynylmaq. Eger osy is respýblıka kóleminde qolǵa alynatyn bolsa, jas urpaq tárbıesindegi aıryqsha bastama dep bilemin.
Alla adamǵa daryn berse, bárin úıip-tógip beredi ǵoı, zııatkerlik mekteptegi balalar da - sondaı zerek, talaby taýdaı shákirtter. Olar - bolashaq ǵalymdar. Oqý jyly aıaqtalǵanda, 140 bala mektep aldyna shyǵyp, oryndyqtarǵa jaıǵasyp, Qurmanǵazynyń «Saryraqa», «Adaı» kúılerin oryndaıdy. Jyl boıy daıyndalǵandarynyń esebi tárizdes. Ol jıynǵa Bilim jáne ǵylym mınıstrliginen ókilder, mektep ujymy jáne balalardyń ata-analary qatysady. Oqýshylardyń óner kórsetkenine qarap, biz de atqarǵan jumysymyzdyń nátıjesin kórip, kóńilimiz marqaıyp qalady. Óskeleń urpaqtyń talabyn baıqap, razy bolasyń!
- Ózińizdi Qurmanǵazy, Dáýletkereı men Dınadaı uly kompozıtorlardyń izi saırap jatqan Batys Qazaqstan oblysynan túlep ushqan myqty kúıshi, kánigi maman retinde jaqsy bilemiz. Jalpy, kúıdiń qasıeti, erekshelikteri jóninde ne aıtar edińiz?
- Kúıge tereń úńilsek, onyń syry mol. Mysaly, Muqan Tólebaev «Birjan-Sara» operasyn jazǵanda, Soqyr Esjannyń «Soqyr Esjan» kúıin alǵan. Onyń ishinde bı de, hor da Soqyr Esjannyń kúıi. Bul jerde kompozıtor M.Tólebaevtyń sheberligin baıqaýǵa bolady. Úsh mınýttyq kúıdi úsh saǵatqa sozyp, «Birjan-Sara» operasyn altyn qorǵa engizip, urpaqqa mura etip qaldyryp ketti. Operany ónerdiń eń jetilgen, eń kúrdeli túri dep aıtamyz. Al bizdiń myńdaǵan kúıimiz bar. Osyǵan qarap-aq bolashaq kompozıtorlarymyzdyń qanshama opera shyǵarýyna múmkindik bar ekenin boljaýǵa bolady. Qadirine jetsek, tunyp turǵan baılyq emes pe!
Qazaqtyń áni men kúıin zerttep, qaǵazǵa túsirip ketken kompozıtor, mýzykant-etnograf Aleksandr Zataevıch: «Ánniń sózi bar, kúıdiń sózi joq. Biraq dala qazaǵyna sózi bar ánnen góri «masterskıı» sheber oınaýshynyń qolynan shyqqan kúı barynsha túsinikti» dep jazyp ketken. Mine, ǵajap! «Qazaqtyń 1000 áni» týraly ol: «Áı, qazaq dostarym, osynyń bárin men jınadym dep aıtpaımyn. Bul senderdiń ózderińniń eńbekteriń. Ánderdi jaryqqa shyǵarýǵa men tek sebepshi boldym. Men sender arqyly istep otyrmyn. Sender óz ánderińdi, óz kúılerińdi jınap, halyqqa, bolashaqqa berip otyryńdar. Ánderiń men kúılerińdi syılańdar» degen eken.
Qoryta aıtqanda, Elbasynyń Jarlyǵy shyqqan soń, ulttyq ónerge degen shynaıy kózqaras oıanyp, seń qozǵaldy. Bul - qolǵa alynǵan sharalardyń basy ǵana. Dombyra kúniniń belgilenýi ónerge jáne ónerdi súıetin halqymyzǵa jasalǵan qurmet dep túsinemin.
- Áńgimeńizge rahmet!