Toqtar Áýbákirov jaıly syr-deste

ASTANA. QazAqparat - Qazaqtyń tuńǵysh ǵaryshkeri Toqtar Áýbákirov 70 jasqa toldy. Qazaqtyń birtýar uly jaıly "Egemen Qazaqstan" gazeti jazýshy Sábıt Dosanovtyń maqalasyn jarııa etti.

Jan serigi - jaýhar jyr

Ózi týyp-ósken ólkege barǵan saıyn: «Qarqaraly syndy ǵajaıyp jer álemde óte sırek shyǵar» degen oı keledi Toqtarǵa. Taý men dalany kómkergen qa­lyń orman, tek ózine ǵana tán - ker­bezdikpen, sán-saltanatymen kelgen jolaýshyny súısintip, janaryn taldyrady, qumaryn qandyrady. Taý arasyndaǵy oıdym-oıdym oımaqtaı kólder, jıegin kómkergen qalyń tal-qaraǵaılar tek ózine ǵana aıan tylsym syrmen til qatysqandaı. Aǵashtyń sybdyry da, bulaqtyń byldyry da, samal jeldiń salqyn sabaty da - bári-bári bul dúnıeniń abatyna aınalyp, aınalańa qaraýǵa mursha bermeıdi. Oıǵa batqan ormandardy uıqysynan oıatqandaı dúr silkindirip, erteginiń ishine enip bara jatqandaısyń. Shynynda da - ertegi. Ásirese, shym-shym qaınap, shymyrlap jatqan «Shaıtankóldi» aıtsańshy.

«Shaıtankóldiń» sýy qysqa kúnde qyryq qubylyp, saǵat saıyn, sát saıyn myń túske boıalyp, erteli-kesh reńi san ret ózgeredi. Bul kóldiń tylsym sy­ry ǵasyrlar boıy adam balasyna jum­baǵyn ashpaı, áli kúnge deıin qupııa bo­lyp keledi. Kez kelgen adamnyń «bıs­mıl­lásin» aıtpaı jalańash-jaıdaq túse be­­rýine bolmaıdy. Asa bir ardaqty, asa bir tazalyqty talap etetin, tuńǵıyq, tum­sa kól.

Anasy jas kúninen Toqtarǵa: - Balam, «Shaıtankólge» baıqap bar. Túse qalsań da, ishińnen «kálımańdy» qaıtaryp, adaldyq tilep tús. Bógde oıdy kókiregińe uıalatpa! - deýshi edi-aý.

Balalyq shirkin, aldy-artyńa qarata ma, birde Toqtar «Shaıtankólge» kúmp berip, tereńine súńgip ketti. Súńgigeni sol, tuńǵıyq túbinen tylsym syrǵa tap bolǵandaı, sý astynda biraz aıaldap qaldy, birge kelgen balalardyń mazasy ketip, «Toqtar, Toqtar!» dep shýyldasyp jatty. Bir kezde kelesi jarqabaqtyń qýysynan shyǵa keldi. Shyǵa sala, taý-tasqa órmelep, jaǵalaýǵa kelip jyǵyldy. Talyqsyp qalǵan eken. Bala Toqtar qansha talyqsysa da syr bermeı, úıge ázer jetti. Kelgen bette tósegine qulaı ketti. Úsh kún, úsh tún tilsiz tylsym kúıde jatqan balasyna anasynyń jany shyrqyrap, pushaıman kúı keshti. Keıin tilge kelgen balasynan anasy Kámııa: - Saǵan ne boldy, janym, ne istep qoıyp ediń! - dep qıyla, qınala surady.

- «Shaıtankólge» túsip em...

- Saǵan túspe dep aıtyp edim ǵoı.

- ?!

- Qudaı saqtaǵan eken! -dep bir kúrsinip qoıdy anasy.

Jasynan «Shaıtankól» týraly talaı estigen ańyz-áńgimelerdiń shet push­paǵy bolsa da, kózben kórgen bala Toq­tar tabıǵat tylsymynyń qupııasyna tańǵalmasqa dáti qalmady. Sebebi, bul jaǵdaı Toqtardyń basynan bir emes, birneshe ret ótken edi.

Bala kezdegi bar armany, nege ekeni belgisiz, taýǵa qaraı órmelep júgirgendi jany qatty unatýshy edi. Sol kezde jabyqqan jany jadyrap, qumyqqan qumary qanǵandaı, qushtar kóńili ańsaǵan armanyna qaraı qanat qaqqandaı áser etýshi edi. Sodan keıin, júgire-júgire sharshaǵan sátte, Qarqaraly qushaǵynda aspanǵa qarap, uzaq jatýdy unatýshy edi. Ásirese, tún mezgilinde, jazǵy jaılaýda japadan-jalǵyz jatyp, aspandaǵy juldyzdardy qııalmen kezip, kókseńgir keńistiginde qulash uryp ushyp júrgendeı áserge bólenýshi edi.

Sondaı sátterde Toqtar kúndeı kúr­ki­regen daýsymen taý men tasty jańǵyrta:

Shyqshy taýǵa, qarashy keń dalaǵa,

Máz bolasyń, uqsaısyń jas balaǵa.

Ol sheti men bul shetine júgirseń,

Sharshaısyń ba, qumaryń bir qana ma? - dep Qasym jyryn oqıtyn.

Qarqaraly balapany bolyp dúnıege kelgen jas Toqtar birte-birte jan-ja­ǵyna qyrandaı moıyn buryp, bıikke qa­nat qaǵýǵa qushtar bola bastady. Birte-birte Qarqaraly taý-quzdaryna shyǵyp alyp, tastan-tasqa sekirýdi ádetke aınaldyrdy. Keıde ózi kórgen aq tıinder sekildi aǵash basyna órmelep shyǵyp, sonaý bıikten en dalaǵa kóz jiberip, uzaq qarap otyrýshy edi-aý.

Bala jasynan aspanǵa - bıikke qumary men qushtarlyǵyn jas Toqtar kezinde kóp ańǵara qoıǵan joq. Birte-birte sanasyna qııaǵa ushý, samǵaý sııaqty ǵajaıyp elester uıalap, ol endi, anda-sanda kórip qalsa da ushqan ushaqtarǵa umtyla qarap, kóz aıyrmaı turyp qalýshy edi. Arakidik, sırek bolsa da, aspandy tilip ótken aq jolaq áýe syzyqtaryna súısine qarap, sonyń syry men qyryn bilýge óte qushtar boldy. Osy oıy ony Qarqaraly qushaǵynan qazandaı qaınap burqyrap jatqan qazynaly Qaraǵandy qalasyna qaraı beıimdeı berdi.

...Birde Toqtardyń anasymen birge Qaraǵandy qalasyna bara qalýdyń sáti tústi. Toqtardy Qaraǵandydaǵy bıik úılerden góri, taý-taý bop úıilip jatqan tóbeler qyzyqtyrdy. Anasynan surap edi: «Shahtalardan shyqqan kómir qaldyqtary ǵoı», - deı saldy. Taǵy birde anasynan qalanyń soltústik búıirinde alystan qol bulǵaǵandaı sozylyp jatqan qalyń tútindi kórip, suraǵany bar.

Anasy: «Bul Temirtaý degen qala. Onda temir óndirisi bar. My­naý Qaraǵandydan shyqqan taý-taý kómirlerdi sondaǵy za­ýytqa aparyp, temir qorytady», - dedi. Bala Toqtar barǵysy kelip, alystan shubalańdap shyqqan kók tútinge uzaq qarap turdy. Sóıtip júrip ol óziniń jańadan tapqan jas dostarynan surastyryp, Qaraǵandy qalasynda «Parashıýtıster» mektebi bar ekenin bilip aldy. Kózi kórmese de qııalymen barlap júrgen sol mektepke barý týraly oı-arman Toqtardyń júregine uıalaı ketti. Bir qıyny, ol mektep, anaý joly anasynan suraǵanda, sonaý alysta tútini býdaqtap jatqan Temirtaý qalasy jaqta ekenin bildi.

Sodan bastap bala Toqtar Qaraǵandy qalasynyń syrtyna shyǵyp, kómir tó­belerdiń basynan Temirtaý jaqqa qı­ıal júgirtip, uzaq qaraýdy ádetke aınaldyrdy.

Qasym Amanjolovtyń jaýhar jyry jan serigine aınalǵan Toqtar sondaı sátterde:

Keń dalaly, keń peıildi qazaqpyz,

Qul emespiz, erkin janbyz azatpyz, - dep jyr oqıtyn óziniń uly qazaqtyń ulany bolǵanyn maqtan etetin.

 

Jalǵyz tamshy jas

Temirtaý talaı tarlandardyń tuǵyry bolǵan jer. Osy oımen óristeıtin bir qyzyq baılanys bar. Barshaǵa málim, tuńǵysh Elbasy - Nursultan Nazarbaevtyń otbasy, altyn uıasyna aınalyp, bolashaq Báıterektiń tamyr tartqan jeri - Temirtaý bolsa, tuńǵysh ǵaryshker Toqtardyń da ósip-shyńdalǵan ortasy - osy qala.

Jas Toqtar bul qaladaǵy jumysyn qatardaǵy tokarlyqtan bastady. Kúni boıy ózine bekitilgen stanoktyń qasynan bir sát uzamaı, temir jonyp, mańdaı terin tamshylatty. Toqtardyń bala kúnnen ádeti - bir jumysqa kirisse boldy, onyń túbine jetip tyndyrmaı, beti qaıtpaıdy. Eńbekte tyndy­rymdy bolý, alǵan isine alǵaýsyz berilý - bala kúnnen boıyna bitken qasıet. Toqtardyń ákesi Ońǵarbaı óz aýylynyń ataqty ustasy eken. Bes-alty jasqa kelip, ákesi dúnıeden ótkenshe, Toqtardyń boıyna kórik ıisi sińip, ustahanada alaýlap janǵan shoq pen ottyń ortasynda jalynǵa sharpylyp-shyńdalyp ósken edi. Ákesi dúnıeden ótkennen keıin úıdiń bar aýyrtpalyq salmaǵy Toqtar men anasy Kámııa ekeýine tústi. Erteńnen qara keshke deıin bel sheshpeı, salpaqtap jumys sońynda júrgen aıaýly anasyna bala Toqtar qatty alańdaýshy edi. Anasy sıyr saýady, buzaý baǵady, ot jaǵady, otyn tasıdy, sý ákeledi, tamaq isteıdi, ara-arasynda bala-shaǵasyn tárbıeleýi kerek. Aýyldaǵy tirshilik qansha tyrbańdasań da jyrtyǵyńdy jamaýǵa jetpeı, qý dúnıeniń qorlyǵyn kórýshi edi. Bastaýysh synypta oqyp júrgen Toqtardy týǵan jezdesi Nyǵmet pen apasy Bıken ekeýi - óndiristi qala Temirtaýǵa kóshirip aldy.

Toqtar osy qalada ártúrli ult balalarymen aralasyp, birge oqyp, birden oqýshynyń aldy boldy. Sporttan da qatarlastarynan úzdik shyǵyp, us­taz­darynyń ózi oǵan úmitpen qaraı bas­tady.

Toqtar, ásirese, anasynyń aqylyna únemi ıek artýshy edi. Anasy da bir kıeli kisi edi. Aldyn-ala boljap aıtqany únemi shyndyqqa aınalatyn. Bala júrek anasynyń aıtqanymen júrse adaspaıtynyn bildi. Anasy únemi: - «Balam, óz eńbegińmen kún kór. Eshkimniń eńbegin jeme, ala jibin attama. Urlyq jasama. Qasyńdaǵy balalarǵa qamqor bol. Sportpen aınalys. Bálkim, ákeńdeı usta bolsań da, jerde qalmassyń. Ózine sengen qustaı ushady, bireýge sengen murttaı ushady. Ózińe sen! Adal eńbegińe sen. Bar baqyttyń bastaýy - eńbek», - dep otyrýshy edi. Ákesiniń ustalyǵy bala Toqtardyń esinde emis-emis bolsa da saqtalyp qalǵan. Túsine jıi kirip, keıde, tipti, ustahananyń otyna sharpylyp, balǵa men tóstiń shyńylynan oıanyp ketýshi edi.

Temirtaýdan mektep bitirýge taqaǵan­da oqýshy Toqtar birden tokar bolyp, stanokta jumys isteýge bekindi. Anasy:

- Oqýyńdy ne isteısiń! - degen.

- Oqýymdy úzbeımin, keshki mektepte oqımyn, apa! - dedi.

Anasy az-kem ańtarylyp qaldy.

- Ondaı da bar eken-aý, ekeýi birdeı ózińe aýyr soqpaı ma, balam.

- Ekeýine de úlgeremin, anashym, bárinen buryn saǵan kómektesýim kerek!

Anasy kózinen mólt etip túsken jalǵyz tamshy jasty balasyna kórsetpedi. Kúndiz jumys istep, keshkisin oqyp tynymsyz kúı keshken bozbala Toqtardyń kóńili ushqysh bolýǵa aýyp, birte-birte ańsar armanyna aınaldy. Ol úshin aldymen «Parashıýtıster» daıyndaıtyn ortalyqqa barý kerek ekenin de aldyn ala bilip alǵan bolatyn. Parashıýtıster daıyndaıtyn ortalyq qaladan on shaqty shaqyrym alys edi. Oqý men jumystan qoly tımeı júrgen Toqtar onyń da amalyn tapty. Tanystary arqyly «sekirýge» senbi-jeksenbi kúnderi qatysýǵa bolatyn múmkindikke qol jetkizdi. Sóıtip, oqýdan da, jumystan da qol úzbeı, óziniń ushqysh bolý armanyna jol ashqandaı boldy.

Saǵynysh áni

- Qaıtsem de ushqysh bolýym kerek - degen asyl arman Toqtardy Armavır joǵary ushqyshtar ýchılışesine alyp keldi. Úzilissiz oqý, tynymsyz izdeniske toly kúnder eshqaıda moıyn burǵyzbaı, alystaǵy aýyldy da, týǵan baýyrdy da oılaýǵa mursha bermeı synaptaı syrǵyp ótip jatty...

Arasynda jeti kúnde bir keletin jek­senbiniń erkin júrýge bolatyn eki-úsh saǵaty oıǵa - kúsh, boıǵa - qýat, kóńilge dát bergendeı. Sondaı bir sátterde, Toqtar ózin kúnde yǵyr qylǵan dýly ortadan bólinip shyǵyp, Taıganyń ıt tumsyǵy ótpeıtin qalyń ormanynyń ishine enip ketip, erkin júrgendi unatatyn.

Tunjyraǵan orman. Tumandy kún. Tylsym dúnıe. Tóńirek qulaqqa urǵan tanadaı typ-tynysh. Toqtardyń anda-sanda kóńili soqqanda tyńdaıtyn kishkene qol radıosy bolatyn. Sony osy joly bilegine qystyra salǵan. Óıtkeni, osy quıtaqandaı «qol radıosy» dúnıeniń tórt buryshynan habar alatyn. Ásirese, Qazaqstannyń «Shalqar» dep atalatyn radıohabaryn estýge qushtar.

Radıonyń túımesin basyp qalyp edi, o, ǵajap, bir erekshe áýen shalqı jóneldi:

...Ajaryń ashyq eken atqan tańdaı,

Nurly eken eki kóziń jaqqan shamdaı,

Anańnan seni tapqan aınalaıyn,

Kúlim kóz, oımaq aýyz, ashyq mań­daı...

Beý, beý, Gaýhartas...

- Apyr-aı, búkil oı-sanany, tula boıdy eriksiz bılep, esten tandyrǵandaı áser etken mynaý neǵylǵan ǵajap áýen... Saǵynyshy men muńy aralas myna symbaty bólek sulý sazdyń syry nede deýge mursha keltirmeı, án áýeni ári qaraı elit­tirip, tóńirek erekshe ásem kúımen terbelip turǵandaı áser etti.

Basasyń aıaǵyńdy yrǵań-yrǵań,

Syldyrlap shashbaýyń men altyn syrǵań...

Án kúmisteı syńǵyrlap, baıaý sozylyp baryp uzap ketkendeı. Jańaǵy aınalasy altyn shýaqqa aınalyp, shuǵyla shashyp turǵan nurly sát áp-sátte tyıylyp qalǵandaı. Aıaǵynda, ándi oryndaǵan halyq ártisi Bıbigúl Tólegenova degen esim ǵana esinde qalyp úlgerdi. Jańa ǵana bastan keshken ǵajaıyp sát, ánmen birge úzilip kelmeske ketkendeı qapaly kúı keshti. Baıaǵy tunjyraǵan týndra, taǵy Taıga kóz aldyna qaıtadan tap bola ketti. Jan-júregi odan saıyn ezile eljirep, kózinen jalt etip tamyp túsken saǵynysh sátin sezbeı qalǵandaı.

Áıtse de, osy bir ǵajaıyp áýen bo­la­shaq ǵaryshkerdiń jan-júreginen ósh­pes­­teı oryn alyp, sanasynda máńgilik saqtaldy.

Máskeýde júrgen. Bir kúni kóshe­degi kóp jarnamalardyń birinen «Qazaq­stannyń halyq ártisi - Bıbigúl Tólegenovanyń kontserti» degen habar jarq ete qaldy. Óz kózine ózi senbegendeı, qaıta bir tesile qaraǵanda, baıaǵy ǵajaıyp sát esine qaıta oralyp, kóńil kúıi terbelip qoıa berdi.

- Qaıtkende de ýaqyt taýyp barýym kerek! - dep bekindi Toqtar.

Aıtqandaı-aq, kontsert bolatyn kúni, sol sátte, sol saǵatta - Máskeýdiń kontsert zalynda, aldyńǵy qatarda, qolynda bir shoq ásem gúli bar - bolashaq ǵaryshker Toqtar sol baıaǵy ózi ańsaǵan ǵajaıyp ánmen qaıta qaýyshty. «Gaýhartas» áni oryndalmaıtyn Bıbigúldiń kontserti bar ma? Toqtardyń saǵyndyrǵan ǵajaıyp áni aıaqtala bere ústi-ústine satyrlaı soǵylǵan shapalaqtyń dý-dýymen aralasyp, ústinde áskerı kıim, tósinde «Keńes Odaǵynyń Batyry» degen belgisi bar, uzyn boıly, qapsaǵaı deneli, qyran músin, qara tory, buıra shashty qazaq jigiti qolyndaǵy qomaqty gúl shoǵyn Bıbigúldiń qolyna ustata berdi. «Keńes Odaǵynyń Batyry» degen altyn belgi ıesi - qazaq jigitine kózi túsken bulbul ánshiniń «Siz kimsiz!» - dep aıtýǵa da murshasy kelmeı, tańǵalǵan kúıi qala bergen edi. Áıtse de, Toqtardyń qulaǵynda: «Sizdi qonaq úıde kútemiz!» - degen ánshiniń syńǵyrly sózi onyń týǵan jerge degen saǵynyshyna sál de bolsa sep bolǵandaı, Toqtardyń jan dúnıesin sergitip jibergendeı áser etti...

Odan keıin Toqtar, ǵaryshker bol­ǵan­­nan keıin de ǵajaıyp ánshiniń únin san ret estip, kontsertine qatysty. Áıtse de, sol baıaǵy tunjyraǵan qalyń orman arasynan bult ishinen shyǵa kelgen kúndeı jarq ete qalǵan alǵashqy áýen áseri erekshe edi. Osyndaıda, «Shirkin, saǵynyshtan asqan qudiret bar ma?!» - degen oıǵa eriksiz beriletin edi ol.

Ómirbaıan órnekteri

Osy oraıda Toqtar ómirine órnek bolǵan batyrlyq isteri men ónegeli eń­bekterine az-kem sholý jasaı ketsek ar­tyq bolmas edi. Qarqaraly qu­shaǵynan, Temirtaý tósinen qyran bop ushqan Toqtar 1969 jyly Reseı Federatsııasyndaǵy Armavır joǵary áskerı ushqyshtar ýchılışesin úzdik bitirip, 1979 jyly Avıatsııa ınstıtýtyn támamdady. 1975 jyldan Keńester Odaǵy Áskerı áýe kúshteriniń Qıyr shyǵys áskerı okrýginde ushqysh, zveno komandıri, eskadrılııa komandıriniń orynbasary mindetin atqarǵan.

Bala jasynan ushqysh bolýdy ar­mandaǵan Toqtar jaı ǵana ushqysh bolmaı, synaqshy bolýdy aldyna maqsat tutqan. Osy arman-maqsat údesinen shy­ǵý úshin mańdaı terin tógip, ýaqytyn sarp etýge týra keldi. Aqyry, asyl armanynyń alǵashqy asýyna da qadam basty. Sóıtip, ol 1975-1976 jyldary Máskeý ushqysh-synaqshylar mektebin jáne ondaǵy Avıatsııa ınstıtýtyn bitirdi. Endi osy ózi armandaǵan ushqysh-synaqshylar mektebinen súrinbeı ótý úshin Máskeýdegi A.Mıkoıan atyndaǵy Tájirıbelik konstrýktorlyq bıýrosynda bilim alyp, eńbek jolynan ótti. Onyń osy joly keıin ǵaryshkerlik ómiriniń altyn arqaýyna aınalyp, úlken ómir jolyna ulasqan edi.

1988 jyly Keńes Odaǵynda tuńǵysh ret áýede ushaqqa eki ret janarmaı quıý arqyly soltústik polıýske ushý saparyn oryndaýy úlken erlikpen para-par-dy. Sonyń nátıjesinde, 1989 jyly birinshi bolyp avıatasýshy kreıserdiń alańqaıyna «MıG-29 kreatıvti ushaqty qondyryp, onyń 50-den asa jańa túrin synaqtan ótkizdi. Osy zor jeńisiniń nátıjesinde ol Keńes Odaǵynyń Batyry ataǵyn ıelenip, keýdesine «Altyn juldyz» medalin taqty.

 

Elbasynyń qamqorlyǵy

Keńes Odaǵynyń kezinde osyndaı qıyn joldan ótip, úlken marapatqa ıe bolǵan Toqtar Qazaqstan Táýelsizdik alǵan tusta ataq-dańqy dáýirlep, abyroıy artyp turǵan edi. Dál osy kezeńde bolashaq ǵaryshker Elbasynyń nazaryna ilikti. Táýelsizdik alǵannan keıin Elbasy qazaq halqynan bir ǵaryshkerdiń álem keńistigine sharlaýyn maqsat etip qoıdy. Sóıtip, Memleket basshysynyń tańdaýy Toqtarǵa tústi. Nursultan Ábishuly Toqtardyń ǵaryshqa ushýyna múmkindik jasady. Sóıtip, ol 1989 jyly ǵaryshkerler quramyna alyndy.

1991 jylǵy 2 qazanda Baıqońyrdan «Soıýz TM-13» kemesimen qazaqtyń tuńǵysh ǵaryshkeri alǵash ret áýe keńis­tigine kóterildi. Osy joly ǵarysh kemesi jer tóńiregindegi «Mır» orbıtalyq ke­shenimen túıisti. Onda ol ózimen birge ushqan ǵaryshkerlermen birigip, bıotehnologııa, metallýrgııa, medıtsına salalary, sondaı-aq, Aral aımaǵy boıynsha ǵylymı-zertteý jumystaryn júr­gizdi. Bul zertteý álemdik ǵylymǵa, onyń ishin­de Qazaqstan tabıǵatyna, onyń ǵa­rysh­tyq tarıhyna ólsheýsiz úles qosqan edi.

Keıin Elbasy qazaqtyń tuńǵysh ǵa­ryshkeri Toqtar Ońǵarbaıulynyń ómirden alǵan mol tájirıbesin qorǵanys salasynda júzege asyrý úshin osy mı­nıstrliktiń birinshi orynbasarlyǵyna bekitti. Sodan soń Qazaqstan Respýb­lıkasy ulttyq aeroǵaryshtyq agent­tiginiń bas dırektory - Ǵylym jáne tehnologııa mınıstriniń orynbasary qyzmetin abyroıly atqardy. 1994-1995 jyldary Qazaqstan Respýblıkasy Joǵarǵy Keńesiniń depýtaty - Qorǵanys jáne qaýipsizdik komıtetiniń tóraǵasy, 1996 jyly QR Prezıdentiniń keńesshisi qyzmetterin múltiksiz atqardy.

Halyq qaharmany, «Qazaqstannyń tuńǵysh ǵaryshkeri», «Otan» ordeniniń ıegeri Toqtar Ońǵarbaıuly Áýbákirovtiń 70 jasqa tolǵan mereıtoıy elimizde keńi­nen atalyp ótýde. Ol bul kúnde aǵa sózin aıtatyn salıqaly qaıratker. Óziniń ǵaryshkerlik ǵajaıyp ómir jolynyń syrtynda Toqtar shyn mánindegi syndarly saıasatker. Elge, jerge degen adal oı-pikirlerin barsha qaýymǵa pash etip keledi. Sóıtip, óziniń azamattyq tuǵyry parasat-paıymymen ultyna, jurtyna, Otanyna adal qyzmet etýde.

Bul kúnde Toqtardyń ardaqty eki uly Tımýr, Mıhaıl ıgilikti is tyndyryp júr­gen kásip ıeleri. Maqtanǵa, marapatqa kóp qyzyqpaıdy, adal eńbek etkendi unatady. Jary Tatıana da Toqtarǵa qaı kezde de taıanysh bola bildi.

Toqtardyń otbasylyq zor qýany­shy - onyń nemereleri. Ótken jyly nemeresi Toqtarlannyń bir jasqa kelgen toıyn Astanada, Esil jaǵasynda dúrkiretip toılady. Qyzmetten qoly qalt etip bosasa boldy, nemereleriniń birin moınyna mingizip, birin aldyna alyp, birin jetektep keıde úıden uzap ketetini bar. Sondaı kúnderdiń birinde kóp nárseni bilýge qushtar úlken nemeresi Tomırıs:

- Ata, taǵy bir ertegi aıtshy, - dep edi.

- Ertegi emes, taǵylymy mol bir tám­sil aıtaıyn, - dedi Toqtar.

«Ertegi aıtshy» dep tilek bildirgen Tomırıs qana emes, Tamıla nemeresi de, tipti, eki jastaǵy Toqtarlan da ata sózine yntyǵa qulaq túrdi.

- Alla taǵala adamdy balshyqtan jaratqan eken, - dep bastady Toqtar áń­gimesin. - Adamdy jaratyp bolǵan Alla taǵalanyń qolynda bir ýys bal­shyq qalsa kerek. Alla taǵala sol bal­shyqty adamnyń alaqanyna salyp, «Óz baqytyńdy óziń jasap al», - depti. Adamzattyń bir bóligi sol balshyqtan izgilik, bir bóligi zulymdyq jasapty. Іz­­gilik alǵysqa bólenip, zulymdyq jasaǵandar qarǵysqa ushyrap keldi.

- Ana joly Júsip Balasaǵun babamyz jaıly aıtqan áńgimem esterińde me?, - dedi Toqtar nemerelerin janarymen aımalap.

- Esimizde, - dep jarysa jaýap berdi nemereleri.

- Sol danyshpan babamyzdyń:

Іzgilik qyl - izgilik kóp kiside.

Áserli ǵoı izgilerdiń isi de, - degen ósıet sózi bar. Sol esterińde bolsyn. Al búginde toqsanǵa kelgen aqyn atalaryń Muzafar Álimbaev:

Men bilemin ne tabýdy, ne izdep,

Eńbek qana eldiń uly degizbek, - dep jazdy. Bul da esterińde bolsyn.

Budan soń da biraz ataly, bataly sóz aıtty Toqtar nemerelerine.

Úıge oralǵanda bulardy úlken uly Tımýr men onyń jany súıgen jan jary, syrty nurly, ishi syrly Dınara, nemereleriniń anasy qarsy aldy.

Toqtar kók júzine kóz jiberdi. Kók kúmbezdeı tóńkerilgen kógildir aspan ashyq eken. Mezgil alma aǵashy máýelegen, jemisi mol, jeńisi kóp tobylǵy tústes kúreń kúz edi...