Toqaevtyń 2022 jylǵy saıası reformalary: Elde jańa saıası mádenıet qalyptasyp keledi
Jalpy eldegi saıası bolsyn, ekonomıkalyq bolsyn reformalardyń barlyǵy memlekettiń damýyna, azamattardyń konstıtýtsııalyq quqyqtaryn kúsheıtýge, adamı kapıtaldy arttyrýǵa, qoǵamdaǵy azamattyq belsendiliktiń qalyptasýyna, halyqtyń áleýmettik-ekonomıkalyq jaǵdaıyn jaqsartýǵa, túptep kelgende qazaqstandyqtardyń jaıly ómir súrýi úshin jasalyp jatyr.
Referendým: Konstıtýtsııaǵa engizilgen negizgi ózgerister
Bıyl el azamattarynyń konstıtýtsııalyq quqyqtaryn qorǵaýdy kúsheıtý maqsatynda Memleket basshysynyń bastamasymen Ata zańǵa birqatar ózgertý engizildi. Jaı engizilip qana qoımaı, konstıtýtsııaǵa engiziletin ózgerister halyqtyń talqysyna usynylyp, keıinnen referendým arqyly qabyldandy. Bul – Qazaqstannyń saıası arenasyndaǵy aıtýly oqıǵalardyń biri boldy. Elimizde referendým sońǵy ret 1995 jyly ótip, sol kezde qoldanystaǵy Konstıtýtsııa bekitilgen edi. Sonymen referendým nátıjesinde Konstıtýtsııamyzǵa engen negizgi ózgeristerdi sanamalap kórsek.
Qazaqstan sýperprezıdenttik basqarý formasynan kúshti parlamenti bar prezıdenttik formaǵa kóshti.Memleket basshysy 16 naýryzdaǵy Joldaýynda buǵan deıin elimizde sýperprezıdenttik basqarý formasy qalyptasqanyn atap ótip, budan bylaı Qazaqstandy damytýdyń saıası modelin ózgertip, Parlamenttiń rólin kúsheıtý qajettigin aıtqan edi. Osylaısha, elimiz «Kúshti Prezıdent – yqpaldy Parlament – esep beretin Úkimet» qaǵıdatyn basshylyqqa aldy. Sonymen qatar prezıdent óziniń ókilettigin atqarý kezeńinde partııaǵa músheligin toqtata turýǵa mindetti ekenin zań júzinde resimdeýdi usynǵan bolatyn. Zańǵa engizilgen ózgeristerge sáıkes, búginde Memleket basshysy eshqandaı partııaǵa múshe emes. Mundaı normanyń engizilýi saıası básekeni arttyryp, barlyq partııanyń damýyna birdeı jaǵdaı jasaıtyny anyq.
Foto: akorda.kz
«... Men bul jerde, eń aldymen, basqarýdyń sýperprezıdenttik úlgisinen myqty Parlamenti bar prezıdenttik respýblıkaǵa birjola kóshý týraly aıtyp otyrmyn. Mundaı júıe bılik ınstıtýttarynyń tepe-teńdigi ońtaıly bolýyn qamtamasyz etip, elimizdi ornyqty damytýǵa septigin tıgizedi...»,-degen edi Memleket basshysy.
Prezıdenttiń jaqyn týystarynyń saıası memlekettik qyzmetshi, kvazımemlekettik sektor sýbektisi basshylary laýazymdaryn atqarýǵa quqyǵy joq.Memleket basshysy Prezıdenttiń jaqyn týystaryna saıası memlekettik qyzmetshi bolýǵa jáne kvazımemlekettik sektorda basshylyq laýazymdardy ıelenýge zań júzinde tyıym salýdy usynǵan edi. Keıin Ortalyq kommýnıkatsııalar qyzmetinde ótken baspasóz májilisinde QR Ádilet mınıstri Qanat Mýsın Qazaqstanda prezıdenttiń aǵasy, ápkesi, balalary ulttyq kompanııalarǵa basshylyq qyzmetke ornalasa almaıtynyn atap ótti. Onyń sózinshe, prezıdenttiń qaryndasy, aǵasy nemese balalary «Samuryq-Qazyna», «Báıterek» sııaqty ulttyq kompanııalarda basshylyq laýazymyn atqara almaıdy.
Qazaqstandyqtar óz betinshe Konstıtýtsııalyq sotqa júgine alady.Memleket basshysy óz Joldaýynda Ata zań erejeleriniń múltiksiz saqtalýyn qamtamasyz etý maqsatynda elimizde Konstıtýtsııalyq sot qurýdy usynǵan edi. Bul bastamalar ádil ári quqyqtyq memleket qurý jolyndaǵy mańyzdy qadam bolmaq. Sondaı-aq bul ınstıtýtsıonaldyq turǵydan tepe-teńdikti saqtaýǵa yqpal etip, azamattardyń konstıtýtsııalyq quqyǵynyń qorǵalýyn jaqsarta túspek. Konstıtýtsııalyq sot 2023 jyldyń 1 qańtarynan bastap óz qyzmetin bastaıdy.
Ólim jazasyna tyıym salyndy. Eshkimniń adam ómirin qııýǵa quqyǵy joq.Qasym-Jomart Toqaev azamattardyń quqyqtaryn qorǵaý máselesine aıryqsha mán beredi. Qazaqstan osydan eki jyl buryn ólim jazasyna tyıym salýdy kózdeıtin Azamattyq jáne saıası quqyqtar týraly ekinshi fakýltatıvtik hattamaǵa qosylǵan edi. Osylaısha, zań boıynsha ólim jazasyna tyıym salý týraly sheshimdi birjola bekitý úshin Konstıtýtsııaǵa tıisti ózgeris engizildi.
Májilistiń depýtattyq korpýsy aralas saılaý júıesi boıynsha qurylady.Prezıdent halyqtyń saılaý naýqanyna degen qyzyǵýshylyǵy tómen ekenin, depýtattardy tanymaıtynyn aıtty. Sondyqtan da aralas saılaý júıesine kóshýdi usyndy. Bul barlyq azamattyń quqyǵyn tolyǵymen saqtaıdy. Budan bylaı Májilistiń depýtattyq korpýsy mynadaı shema boıynsha qurylmaq: 70% proportsıonaldy jáne 30% majorıtarlyq negizde. Sonymen qatar, aralas model oblystar men respýblıkalyq mańyzy bar qalalardaǵy máslıhat saılaýyna da engizilmek. Bunda depýtattardyń jartysy bir mandattyq okrýgtardan, qalǵan jartysy partııalyq tizim boıynsha saılanady. Al aýdandar men qalalardaǵy máslıhat saılaýyn Prezıdent tolyǵymen majorıtarlyq júıege kóshirýdi usyndy.
Imperatıvtik mandat depýtatty saılaýshylardyń qalaýy boıynsha keri shaqyrtyp alýǵa múmkindik beredi.Budan bylaı saılaý aldynda bergen ýádesin oryndamaǵan depýtatty keri qaıtarýǵa bolady. Bul júıe jergilikti jerde básekeli saıası orta qalyptastyryp, eldiń aldynda bedeli bar jańa tulǵalardyń saıasatqa kelýine jol ashpaq.
Senattaǵy prezıdenttik kvota qysqarady, Májiliste QHA depýtattary bolmaıdy.Memleket basshysy Senatty jasaqtaý tártibin jáne onyń birqatar fýnktsııasyn qaıta qaraýdy usyndy. Buǵan deıin joǵarǵy palata 49 depýtattan, ıaǵnı ár óńirden eki senator saılanyp, 15 senatordy Prezıdent taǵaıyndaıtyn. Toqaev mundaı qurylym aımaqtardyń ereksheligin eskerýge, zań shyǵarý úderisine Memleket basshysynyń tikeleı yqpal etýine múmkindik bergenin, alaıda qazir ony ózgertý keregin aıtty. Onyń sózinshe, Prezıdenttiń Senattaǵy kvotasyn baqylaýdyń quraly emes, kerisinshe, Parlamentte ókilderi az áleýmettik toptardyń oı-pikirin eskeretin tetik retinde qarastyrý kerek. Osyǵan baılanysty, Prezıdenttiń Senattaǵy kvotasy 15-ten 10 depýtatqa deıin azaıtyldy, onyń beseýin QHA usyna alady.
Sonymen birge QHA-nyń Májilistegi kvotasy joıyldy. Bul kvota Senatqa aýysty jáne ol 9-dan 5 depýtatqa deıin kemıdi. Bul túrli etnostyq toptarǵa mandat berip, olardyń úni joǵarǵy palatada estilýine múmkindik bermek.
Ákimshilik-aýmaqtyq ózgerister: Abaı, Ulytaý jáne Jetisý oblystary quryldy
Memleket basshysynyń bıylǵy basty reformalarynyń biri retinde úsh jańa oblystyń qurylýyn aıtýǵa bolady. Jalpy el ekonomıkasynyń qarqyndy damýy úshin barlyq aımaq birdeı damýy tıis. Sondyqtan da Memleket basshysy óz Joldaýynda úsh jańa oblys qurýdy usyndy. Jańa oblystardyń qurylýy – kóptiń kókeıinde júrgen máselelerdiń biri. Halyqtyń turmys sapasyn jaqsartý maqsatynda úsh jańa oblys, atap aıtqanda Semeı óńirinde – Abaı oblysyn, Jezqazǵan óńirinde – Ulytaý oblysyn, Almaty oblysy óńirinde – Jetisý oblysyn qurýdy usyndy.
Burynǵy Almaty oblysynda halyq sanynyń kóbeıýine baılanysty óńir ekige bólindi. Osylaısha, Almaty oblysynyń ortalyǵy – Qonaev (burynǵy Qapshaǵaı qalasyna Qonaevtyń esimi berildi), Jetisý oblysynyń ortalyǵy – Taldyrqorǵan boldy.
Sóıtip, mamyr aıynyń basynda Memleket basshysynyń Jarlyǵymen elimizde úsh jańa oblys quryldy. Búginde olardyń ákimshilik-aımaqtyq qurylymy da aıqyndalyp, basshylyq quramy da bekitildi. Jetisý oblysynyń ákimi burynǵy senator Beıbit Isabaev, Abaı oblysynyń ákimi Nurlan Uranhaev bolsa, Ulytaý oblysyn memleket jáne qoǵam qaıratkeri Berik Ábdiǵalıuly tizgindedi.
«Ulttyq qor – balalarǵa» baǵdarlamasy
Memleket basshysynyń Jarlyǵymen 2022 jyl Balalar jyly bolyp bekitilgen edi. Bıylǵy balalar jyly aıasynda Qasym-Jomart Toqaev 2 qyrkúıektegi Joldaýynda Ulttyq qordyń jyl saıynǵy ınvestıtsııalyq tabysynyń 50%-yn balalardyń arnaýly jınaqtaýshy esepshotyna aýdarýdy usyndy. Bala 18 jasqa tolǵanǵa deıin balanyń esepshotyna aýdarylatyn bolady. Jınaqtalǵan qarjy balalar kámelet jasqa tolǵannan keıin olardyń baspana nemese bilim alýyna jumsalmaq. Bul qarajat óskeleń urpaq úlken ómirge qadam basqan tusta qarjylaı qıyndyqtyń aldyn alýǵa múmkindik beredi. Memleket basshysy jobany 2024 jylǵy 1 qańtardan bastap júzege asyra bastaýdy tapsyrdy. Baǵdarlamany iske asyrýǵa jaýapty organdar 2023 jyly jobany iske qosýdyń barlyq tetigi egjeı-tegjeıli talqylanyp, onyń ishinde tólem tártibin qosa alǵanda, QR zańnamasyna tıisti ózgerister men tolyqtyrýlar engiziletinin aıtyp otyr.
Memleket basshysy 6 zańǵa jarııa túrde qol qoıdy
5 qarashada Memleket basshysy Qasym-Jomart Toqaev konstıtýtsııalyq reforma nátıjesinde ázirlenip, qabyldanǵan alty zańǵa jarııa túrde qol qoıdy. «Konstıtýtsııalyq reforma Qazaqstan tarıhynda jańa dáýir bastalǵanyn aıqyndady. Sondaı-aq sońǵy úsh jyldaǵy saıası ózgeristerdi ornyqtyryp, memleketimizdi odan ári nyǵaıtý úshin myqty negiz qalady. Budan bylaı ádilettilik, ashyqtyq jáne janashyrlyq qaǵıdattary qatań saqtalady. Biz referendým arqyly buryn-sońdy bolmaǵan syrtqy jáne ishki syn-qaterlerge tótep bere alatynymyzdy dáleldedik. Konstıtýtsııalyq reformany naqty júzege asyra bastadyq» – degen edi Qasym-Jomart Toqaev.
Foto: akorda.kz
Prezıdenttiń sózinshe, Parlament jan-jaqty zerdelep qabyldaǵan árbir zańnamalyq bastamanyń gýmanıstik jáne quqyq qorǵaý baǵyttary aıqyn. Zańdaǵy ózgeristerge sáıkes, 2023 jyldyń 1 qańtarynan bastap Konstıtýtsııalyq sot óz qyzmetin bastaıdy. Endi árbir azamat óziniń konstıtýtsııalyq quqyǵy men bostandyqtaryn tikeleı osy organda qorǵaı alady. Sondaı-aq Adam quqyqtary jónindegi ýákildiń mártebesi, quzireti men derbestik kepildigi Konstıtýtsııalyq zań deńgeıinde alǵash ret bekitilip otyr. Bas prokýratýranyń da quqyq qorǵaý fýnktsııasy kúsheıtildi. Bul salany odan ári keshendi damytý memleket úshin árqashan basym baǵyt bolady.
«Biz Konstıtýtsııamyzda jer jəne onyń qoınaýy, sý kózderi, ósimdikter men janýarlar dúnıesi, basqa da tabıǵı resýrstar halyqqa tıesili ekenin naqty kórsettik. Osy normanyń arqasynda «Ulttyq qor – balalarǵa» atty aýqymdy baǵdarlamany qolǵa aldyq. Ulttyń ulylyǵy árbir otbasynyń, árbir azamattyń ál-aýqatynan kórinedi. Sondyqtan el ekonomıkasy, eń aldymen, halyqtyń múddesi men ıgiligi úshin jumys isteýi qajet» – dedi ol.
Prezıdent ádildik ıdeıasy Qazaqstannyń memlekettik saıasatynyń ózegi bolýǵa tıis ekenin atap ótti. «Áleýmettik ádildiktiń negizi – ýaqyt talabyna saı keletin zańdar, sybaılas jemqorlyqpen jan-jaqty kúres, azamattardyń eńbekqorlyǵy jáne jastardyń ozyq bilimge umtylysy. Memleket osy tujyrymdy júzege asyrý úshin barlyq jaǵdaıdy jasaýǵa tıis», – dedi Qasym-Jomart Toqaev.
Foto: akorda.kz
Prezıdent Parlament qabyldaǵan zańdarda Qazaqstannyń aralas saılaý júıesine ótý tártibi aıqyndalǵanyn atap ótti. Endi Májilis pen oblystyq máslıhat depýttarynyń bir bóligi, aýdandyq máslıhat depýtattarynyń barlyǵy bir mandatty okrýg boıynsha saılanady. Sonyń nátıjesinde ókildi organdar shynaıy halyq bıligi tarmaǵyna aınalady.
Zańnamadaǵy ózgeristerge sáıkes, aýdandar men oblystyq mańyzy bar qalalardyń ákimderi de saılanady. Bul – aýyl ákimderin saılaýdyń logıkalyq jalǵasy ári memlekettik basqarý júıesin demokratııalandyrýǵa umtylysymyzdyń naqty aıǵaǵy.
Prezıdenttiń pikirinshe, Konstıtýtsııalyq reforma elimizdiń memlekettik qurylymynyń tuǵyryn nyǵaıtady. Sondaı-aq azamattyq qoǵamnyń damýyna jol ashady, jalpyulttyq dıalogty ornyqtyrady. Túptep kelgende, bul qadamdar halyqtyń ál-aýqatyn arttyrýǵa jáne elimizdiń bolashaǵyn baıandy etýge yqpal etpek.
Bul bastamalar kóp uzamaı elimizdiń saıası júıesin ǵana emes, ár salasyna, ásirese halyqtyń áleýmettik jaǵdaıyna, turmys saltyna, azamattyq qoǵamnyń qalyptasýyna oń áser eteri sózsiz.
Basty foto: akorda.kz