Togo eli men onyń prezıdenti jaıly ne bilemiz
Batys Afrıkada ornalasqan Togonyń resmı ataýy – Togolez Respýblıkasy. El batysynda Ganamen, shyǵysynda Benınmen, soltústiginde Býrkına-Fasomen shektesedi. Al ońtústigi Gvıneı shyǵanaǵy jaǵalaýynyń azdaǵan bóligin alyp jatyr. Dál sol jerde memleket astanasy – Lome qalasy ornalasqan. Resmı tili – frantsýz tili.
2020 jylǵy málimetterde 8,6 mln turǵyny bary aıtylady. Jyldyq ósimi – 27 paıyz. Erlerdiń ómir súrý uzaqtyǵy 58, áıelderdiki – 62 jas. Sonymen qatar erleriniń 75 paıyzy, al áıelderdiń 47 paıyzy saýatty. Halqynyń quramyna keler bolsaq, shamamen 45 taıpa bar. Eń irileri – eve jáne kabre taıpalary. Turǵyndarynyń 51 paıyzy baıyrǵy ǵurypty ustansa, 29 paıyzy – hrıstıandar, shamamen 20 paıyzy – musylmandar.
Togonyń jer kólemi Qazaqstanmen salystyrǵanda shaǵyn. Máselen, elimizdiń aýmaǵy 2,724,900 sharshy shaqyrym bolsa, ońtústikten soltústikke qaraı 579 shaqyrymǵa sozylyp jatqan, endi jerleri 160 shaqyrymǵa jetetin Togonyń aýmaǵy 56 785 sharshy shaqyrym ǵana. El aýmaǵynda alıýmınıı, grafıt, temir, altyn, áktas, mármár, fosfat, ýran, hrom syndy paıdaly qazbalar bar. Degenmen agrarlyq el sanalady. Jalpy ishki óniminiń 47 paıyzyn dál osy sala qurap otyr. Eksportqa maqta, kofe, kakao, fosfat shyǵarady. 2017 jylǵy derekterge sáıkes jalpy ishki ónimi 4 767 mlrd dollar bolǵan.
Togo konstıtýtsııasy 1992 jyldyń 27 qyrkúıeginde referendým barysynda qabyldanǵan. Odan keıin 2002 jáne 2005 jyldary túzetý engizilgen. Memleket basshysy – respýblıka prezıdenti. Ol daýys berý arqyly 5 jylǵa saılanady.
Zań shyǵarýshy organy – ulttyq jınalys. Bir partııaly parlamenti 81 depýtattan turady. Olar da jalpyhalyqtyq tikeleı saılaý kezinde 5 jylǵa saılanady. Respýblıka prezıdentiniń parlamentti taratyp jiberý quqyǵy bar.
Togo eliniń tarıhyna qatysty ejelgi derekter kómeski. Memleket ataýynyń shyǵý tórkinine qatysty da birqatar joramal bar. Olardyń birine sáıkes, togo sózi eve tilinde «múıistiń ar jaǵyndaǵy jer» degen maǵynany bildiredi.
XV ǵasyrdyń ortasynda Afrıkaǵa taban tiregen portýgaldyqtar qul saýdasyn jandandyrǵan. Odan keıin Germanııanyń, keıinnen Ulybrıtanııa men Frantsııanyń qolastyna ótken. 1956 jyldyń 28 qazanynda referendýmnan keıin Togo Frantsııa quramyndaǵy avtonomdy respýblıka mártebesin resmı túrde alady. Al 1958 jyldyń aqpanynda Frantsııa Togoǵa respýblıka mártebesin beredi. Biraq qorǵanys, syrtqy baılanys jáne qarjy máselelerin baqylaýdy ózinde qaldyrdy.
1960 jyldyń 27 sáýirinde Togo táýelsizdigin jarııa etti. Al bir jyldan keıin respýblıka prezıdentiniń saılaýy ótip, onda Sılvanýs Olımpıo halyqtyń 99 paıyz daýysyn jınady.
1963 jyldyń 13 qańtarynda elde áskerı tóńkeris jasalyp, Sılvanýs Olımpıo mert boldy. Osydan keıin tótenshe jaǵdaı jarııalanyp, áskerıler bılikti Nıkolas Grýnıtskıı basqarǵan ýaqytsha úkimetke berdi. Sol jyldyń mamyrynda Grýnıtskıı respýblıka prezıdenti bolyp saılandy.
Al 1967 jyly, taǵy da 13 qańtarda qaıtadan áskerı tóńkeris bolyp, bılikke Gnassıngbe Eıadema keldi. Ol eldi ómirden ozǵanynsha, ıaǵnı 2005 jyldyń 5 aqpanyna deıin 38 jyl basqardy. Eıadema qaıtys bolǵannan keıin prezıdent mindetin atqarý ulttyq jınalys tóraǵasy Fambare Ýattare Natchabege tabystalýy tıis edi. Alaıda ol dál sol ýaqytta Benınde júrgen. Sondyqtan áskerıler bılikti Eıademanyń uly For Essozımna Gnassıngbege tabystaıdy.
For Essozımna Gnassıngbege 1964 jyly 6 maýsymda dúnıege kelgen. Frantsııanyń Sorbonna ýnıversıtetinde qarjy menedjmenti mamandyǵy boıynsha bilim alǵan. AQSh-tyń Djordj Vashıngton ýnıversıtetinde bilimin jetildirgen. Birqatar halyqaralyq uıymda taǵlymdamadan ótken. 1998 jyly Togoǵa oralǵan. 2002 jyldan ulttyq jınalys múshesi, al 2003 jyldan telekommýnıkatsııa mınıstri qyzmetin atqarǵan. Ákesi ómirden ozǵannan keıin bılikke kelgen ol 4 márte prezıdent laýazymyna qaıta saılanǵan. Sońǵy saılaý 2020 jyly ótti. Sol saıası dodada saılaýshylardyń 70 paıyzdan astam daýysyn jınap, birinshi kezeńde-aq kezekti aıqyn jeńiske jetedi.
Eske salsaq, Qazaqstan Prezıdentiniń keńesshisi – Baspasóz hatshysy Berik Ýálıuly Togo Respýblıkasynyń Prezıdenti For Essozımna Gnassıngbeniń Astanaǵa alǵashqy resmı saparynyń máni men mańyzy týraly aıtty.
«Búginde bul qurlyqtyń damý jáne ekonomıkalyq ósim áleýeti zor ekenin atap ótken jón. QHR, Reseı, AQSh, Eýropa Odaǵy jáne basqa da kóptegen memleket pen aımaqtyq birlestikter osy kontınentpen yntymaqtastyqty nyǵaıtýǵa erekshe nazar aýdarady. Kelesi jyly Qazaqstan men Togo arasynda dıplomatııalyq qatynas ornaǵanyna 10 jyl tolady. Qazirgi tańda eki el BUU, IYU jáne Afrıka odaǵy sııaqty halyqaralyq uıymdar sheńberinde yqpaldastyq ornatqan. Elimiz 2013 jyldan bastap atalǵan qurlyqtyń 54 memleketin biriktiretin Afrıka Odaǵynda baqylaýshy mártebesine ıe boldy.
Saýda-ekonomıkalyq qatynastardy jańa deńgeıge kóterý úshin mol áleýet bar. Byltyr Qazaqstannyń Afrıka memleketterimen aradaǵy taýar aınalymy 1 mıllıard dollardan asty. Bıylǵy 9 aıdyń ishinde ózara saýda-sattyq 568 mıllıon dollarǵa jetti. Qazaqstan shıkizat jáne shıkizattyq emes taýar túrleri boıynsha atalǵan qurlyqqa eksport kólemin ulǵaıtýǵa daıyn. Taý-ken ındýstrııasy, aýyl sharýashylyǵy, kólik jáne logıstıka, týrızm, bilim berý salalaryndaǵy yntymaqtastyqty ilgeriletý úshin mol múmkindik bar», - dedi Berik Ýálı.