Tildiń jutańdanyp bara jatqanyna qatty alańdaımyn - Serik Turǵynbekuly
- Ǵulamalardyń sózine súıensek, poezııadaǵy rýh sana damýynyń, qoǵamǵa yqpal etý deńgeıiniń eń joǵarǵy bıiginde ǵana týyndaıdy. Ras, ulttyq rýhtyń qalyptasýy jóninde talaı áńgimeler aıtyldy. Al ádebıettegi, qala berdi, poezııadaǵy rýh qaısy?
- Poezııa jasaýshy tulǵany aqyn dep qabyldasaq, ol óz kezeginde ultyna qatysty dúnıelerdi jyrlaý qajet. Atamekeniń, onyń qyr-qatpary óleńińde júrmese, aqyndyǵyń kók tıyn. Rýh jalpyadamzattyq qubylys bolsa, poezııa - ádebıettiń árli tarmaǵy. Kez kelgen óleń jaıdan-jaı jazyla salmaıdy ǵoı. Oılanasyń. Aıtary bar óleń jazǵyń kelse, ultyńnyń jaǵdaıyna qaraısyń, jete almaı turǵan kemistikterin kóresiń de, óleńniń aldyna naqty maqsat qoıasyń. Ol jaqsy shyqty ma, áli de shıki me, onyń baǵasyn oqyrman bermek. Bastysy, sol óleńdegi rýhtyń mánin sezine bilýińde. Halyqqa jaqyn, qyzmet etetin óleń osylaı shyǵady. Áıtpese, kóp bilgishsymaqtar «óleń el úshin jazylsyn, memleketke paıda ákelsin» dep aıtýdan basqa árige barmaıdy. Eger týyndym ádebıetten alystap, ǵalamtorǵa qamalǵan jastarǵa rýhanı azyq bola bilse, sol arqyly olardyń boıyndaǵy namysty oıatyp alsam, menen baqytty aqyn bar ma? Shyn aqynnyń baqyty halqynyń baǵasynda jatyr.
- Bir suhbatyńyzda «Qazaqty Keńes úkimetiniń sheńgelinen ádebıet alyp shyqty» depsiz. Al qazirgi tehnogendik ǵasyrda qazaqylyqty qalaı saqtap qalamyz? Ádebıet qandaı ról atqarady?
- Bostandyqqa jetý jolynda talaı tulpardyń tuıaǵy, qyrannyń qııaǵy tozdy. Sol kezeńde týǵan topyraqty týlaq etpeý, asyl adamdarymyzdyń abyroıyn túsirmeý mindeti turdy. Taǵdyrsheshti qıly ýaqytta ádebıet te ózindik serpin berdi. Shynynda da biz ádebı shyǵarmalardyń septigimen kóp nárseden aman qaldyq. Men muny senimdi túrde dáleldep beremin. Sol ýaqytta rýhty aqyndarymyz ben jazýshylarymyz bolmasa, máńgilik tuńǵıyqqa ketip qalar edik. Qazaqtyń salt-dástúrleri, til men dil, tól ádebıetimiz máńgilikke qyzmet etýi tıis. Muny Elbasy óziniń baǵdarlamalyq maqalasynda qadap aıtty. Qazirgi jahandaný kezeńinde joıylyp ketýden aman qalýyn oılaǵan árbir halyq aldymen óziniń baıyrǵy rýhanı-tektik qasıetterin meıilinshe jańǵyrtyp, osy arqyly zamanaýı ǵalamdyq básekelestikke tótep bere alý jaǵyn eskergeni jón. Biz búgingi jylandaı jutynyp turǵan myna ǵasyrda qazaqtyǵymyzdy saqtap, ult retinde joıylyp ketpeı, qalaı aman qalmaqpyz? Bul suraq bárimizdi mazalaıdy. Menińshe, ulttyq kodty jańǵyrtyp, búgingi kún men jarqyn bolashaqtyń kókjıekterin úılesimdi sabaqtastyratyn ult jadynyń tuǵyrnamasy jasalýy kerek. Sol arqyly jas urpaq ulttyq rýhty boıyna sińirýi tıis. Óz basym óleńderimde ana tilimizdiń, eńsesin áreń kóterip kele jatqan ulttyq rýhymyzdyń jaǵdaıyn kórsetýge tyrysamyn. Aınaladaǵy saıası ózgerister de bizdiń nazardan tys qalmaq emes. Naǵyz aqyn ulttyq rýhpen ǵana aqyn. Al óleńinde minezi joq, jaǵympaz, tek marapat pen ataq izdegen aqyndardy halyqtyń ózi shetke ysyryp tastaıdy. Odyrańdaǵan odashylar qaptady. Óleńderin úsh qaıtalasaq ta uqpaıtyn aqyndar bar. Madaqtarynyń bári - shylqyǵan ótirik! Paıdakúnemdikke tosqaýyl bolatyn - rýh. Sony túsineıikshi. Keńes odaǵy kezinde jurttyń kıer kıimi bútin, isher asy jetkilikti boldy. Eshteńeden tarshylyq tartqan joqpyz. Al rýhanı, til men dástúr jaǵynan teperish kórdik. Qyzyl ımperııanyń qol astynda bolsa da halyqtyń boıyndaǵy rýh kúshti edi. Sol kúshtiń, joǵarydaǵy aıtqan myqty ádebıetimizdiń arqasynda eldikti aldyq. Asqaqtyǵymyz ben qaınaǵan namysymyz jastardy alańǵa alyp shyqty. Jurttyń júregine jylý berdi. Óńmeńnen ótkizerdeı óktem sóz bar edi. Mysaly, qazaq tarıhyndaǵy qaıtalanbas tulǵalardyń biri Ózbekáli Jánibek soqyr júıeniń astynda turyp-aq, ulttyq ıdeıany, murany júzege asyrdy. Saqtady. Minez kórsetti. Іlııas Omarov, Nurtas Ońdasynovtardyń erligin búgingi jastar biler me eken? Dinmuhamed Qonaev sondaı azamattardyń betin qaıtaryp tastamaı, kerisinshe, dem berip otyrdy. Bul jeke bastyń emes, bútindeı bir qazaq ultynyń qamy úshin ekenin jaqsy túsindi.
- Jurt túsinbeıtin óleńder qaptap ketti dep qaldyńyz. Bálkim, muny poezııanyń jańashyldyǵy dep qabyldaǵan durys shyǵar?
- Árıne, tyńnan túren salyp júrgen aqyndar jeterlik. Al poezııanyń qatparlaryna úńilmeı, ádebıetti lastap júrgender qanshama? Kezinde sózinen góri ózine kóńil aýdartý úshin, erekshe qubylys jasaımyn dep, onysy jasandylyqqa aınalyp, buldyr, túısiksiz óleńder jazyp, áýre bolǵan aqyndardyń birazyn bilemin. Tildiń jutańdanyp bara jatqanyna ózim qatty alańdaımyn. Ózge ulttardan aýysqan sózderge de áýes bolyp baramyz. Sodan keıingi bir másele - jeńil taqyrypqa boı uryp kettik. Buldyrlatyp jazatyndarǵa jaqsylap túsindirsek, qara óleńniń baǵasyn ózderi-aq uǵynar edi. Men jıyndarda, túrli ádebı otyrystarda únemi osyny aıtyp otyramyn. Aýyr, kádimgi saǵyz shaınaǵandaı sozyla beretin óleń kóbeıip barady. Qur jalań sóz, qurǵaq oı - óleń emes. Ol - ádebıettiń laıy. Abaı men Sultanmahmut óleńderiniń basty taqyryby - ulttyq múdde. Óleńniń pálsapalyq oıy, ulttyq boıaýy myqty bolmaǵan kezde, halyqpen birge ómir súre almaıdy. Keıde bir óleńdi ustap turýǵa bir tarmaǵy jetkilikti bolady. Qazaq ádebıetinde alpysynshy jyldary jańa, jarqyn lep paıda bolǵan kezde bir aqynnyń «shýaqtap júrmin, shýaqtap turmyn, shýaqtap otyrmyn» degen shýmaqtaryna úlken ádebı talas bolǵany esimde. Bálkim, ol erekshe órnek ákelem degen shyǵar. Keıin, ol óleńnen birjola ketip, óz jolyna túskenin estidim. Mundaı aqyndar qazir de bar. Máselen, Muqaǵalıdiń óleńderin jalpaq jurt súıip oqıdy. Nege? Óıtkeni, ol túsinikti jazdy. Jumeken de oqyrmanǵa oıyn tamasha jetkizdi. Keńshilik te solaı. Onyń tolǵamdaryndaǵydaı minez qazirgi jas aqyndardyń óleńderinen kórinse ǵoı deısiń.
- Eńseli el bolýdyń jolyna tústik. Áleýetimizdiń asýy da, dáýletimizdiń tasýy da jas urpaqtyń qolynda ǵoı. Osy tusta qazaqı tálim-tárbıege toqtalyńyzshy. Jastar eldiń rýhanı baǵytyna tústi me?
- Qazirgi tańda barlyq bilim ordalarynyń aldynda «kimdi oqytamyz?» «qalaı tárbıeleımiz?» «qandaı maman daıarlaımyz?» degen suraqtar tizilip tur. Árıne, mamandardy shetelderde daıyndaýǵa nemese kóp aqsha berip, ózimizge aldyrtýǵa bolady. Bul da bir sheshim. Alaıda, sol túlep shyqqan qyzmetker qazirgi tańda el tutastyǵyn, dástúrlerimizdi, tipti derbestigimizdi saqtap qalýǵa qanshalyqty úles qosa alady? Negizgi másele osy bolyp tur ǵoı. Ras, qazir rýhanı qundylyqtar materıaldyq qundylyqtarǵa qaraǵanda áldeqaıda tómen tur. Ústińe kıgen qymbat tonyń bir kúni tozar. Temir tulparyń qańyltyrǵa aınalar. Máńgilik eshteńe joq. Al rýhanı dúnıeler máńgilik der edim. Keıbireýler naryq zamanynda sol rýhanı baılyqtar tıyn-tebenmen ólshenip ketpeı me dep oılaıtyn shyǵar. Onymen kelisemiz. Biraq bári sanaǵa baılanysty. Ári qaraı tarqata bersek, Abaı ornatyp ketken gýmanızm, halqynyń tarıhy men salt-dástúrin biletin, shet tilderin meńgergen, óziniń oıy men isterine jaýap bere alatyn bilikti mamandar qajet. Osy maqsat kez kelgen oqý ornynyń jastardy tárbıeleý isinde basty nazarda bolý kerek dep esepteımin. Mine, osy tetikter bir arnaǵa tússe, rýhanı qundylyqtar da birte-birte óz uıasyna qonady. Qazaq halqy ár nársege baıyppen qaraǵan ǵoı, bálkim, «anaý joq, mynaý durys emes» dep jastarǵa kiná taǵa bergen de ońdy is emes shyǵar. Sál kúteıik. Barlyǵy óz ornyna keledi áli.
- Suhbatyńyzǵa raqmet.