Temirbek Júrgenovtiń aǵaıyndarynan 2 adam ǵana qýǵyn-súrginnen aman qaldy - qaıratkerdiń qaryndasy Ǵalııa Qýanova
- Ǵalııa apaı, Temirbek Júrgenovpen siz qaı jaǵynan týysasyz?
- Men Temirbek Qaraulynyń eń kishi inisi - Bınazardyń qyzymyn. Qara atamyzdyń balalary ishinde tek 2 adam - meniń ákem men ákemniń qaryndasy Zaǵıpa apa ǵana aman qalǵan. Qalǵany 1937-38 jyldardaǵy saıası qýǵyn-súrginniń qurbanyna aınaldy.
- Sonda ákeńiz repressııadan qalaı aman qaldy?
- 1938 jyly ákem 18 jasqa endi tolǵan eken. Temirbek kókem osyndaı alashapqyn zamannyń bolaryn sezdi me eken, áıteýir inisi Bınazardy Almatydaǵy ınternatqa ornalastyrady. Internatqa oqytqan jyldary onyń famılııasyn Qýań atamyzdyń atyna jazǵyzypty (Qýań - Júrgen atamyzdyń ákesi). Onda da qazaqsha Qýanov demeı, Kývanov dep jazǵan. Al ákem ınternatty támamdaǵan soń ınstıtýtta bilim alady. Budan keıin Uly Otan soǵysy bastalyp, maıdanǵa attanǵan. Ákemniń myna bir áńgimesi áli kúnge esimde: "1943 jyldyń aıaǵy, Qyzyl Armııa nemisterdi jeńe bastaǵan kez. Sol ýaqytta meni chekıster taýyp alyp, bir bólmege kirgizdi. Chekıster Sáken Seıfýllınniń, Іlııas Jansúgirovtiń jáne basqa da "halyq jaýy" atanǵan zııalylardyń sýretterin tizip qoıypty. Sonyń ishinde Temirbek kókemniń de sýreti bar eken. Kózime ottaı basyldy. Tipti, sýretke qadalyp qarap qalyppyn. Sýretterdi nusqap: "Myna sýretterdegi azamattardyń qaısysyn tanısyń?" dep suraǵanda, múdirmesten: "Mynaý meniń Temirbek aǵam ǵoı! Ol meniń týǵan aǵam!" - dep aıqaılap jiberippin. Mine, sodan bastap men de NKVD-nyń qatań baqylaýynda boldym", - deıtin marqum ákem. Sóıtip, osy ańdý, timiskileý kókem aqtalǵanǵa sheıin, ıaǵnı 60-shy jyldarǵa deıin jalǵasypty.
- Kámpıt ájeńizdiń jáne Temirbek Júrgenovtiń jubaıy Dámetaı Ermekovanyń kózin kórdińiz, tárbıesinde bolypsyz. Ol kisilerdiń aýzynan atańyz ben kókeńiz týraly qandaı estelikter estıtin edińiz?
- Qara atamyz óte dáýletti kisi bolǵan. Myńǵyrǵan malynyń esebi joq. Ózennen malyn aıdaǵanda sý bógelip qalady eken. Jazda jaılaýy Aqtóbeniń Yrǵyz aýdany bolsa, qysta Qyzylordanyń Qarmaqshy jáne Jalaǵash aýdandaryn qonys etipti. Biraq kámpeskeleý kezinde Temirbek kókemniń aıtýymen búkil malyn úkimetke ótkizgen. Sonda Qara atam: "Men seni malymdy túgel tartyp alsyn dep oqyttym ba?" - dep kókeme renjigen kórinedi. Esh qarsylyqsyz tórt túligin úkimetke ótkizse de, 1937 jyly 90-ǵa kelgen qarııany jón-josyqsyz, jazyqsyzdan jazyqsyz ólim jazasyna kesip jiberdi. Al áıelderin, balalaryn, kelinderin, tipti nemerelerine deıin Qaraǵandynyń Qarqaraly aýdanyna jaıaý aıdaǵan.
Ájem Kámpıt "Temirbek bala kezinde óte alǵyr, zerek, shynshyl, bilimge qushtar boldy" dep aıtyp otyratyn. Al Temirbek kókemniń zaıyby Dámetaı anamnyń aıtýy boıynsha, ol óte mádenıetti, oqyǵan, bilimdi, daýys kóterip sóılemeıtin sabyrly, óte baýyrmal bolǵan. 1936 jyly qazaq ádebıeti men óneriniń Máskeýdegi onkúndigi ótken. Temirbek kókem qazaqtyń talantty ul-qyzdaryn jınap, daıyndap, olardy Máskeýge alyp barǵan. Birde kókem sol jaqta qonaqúıge kirip bara jatqanda jupyny kıingen qazaq jigit kelip sálem beredi. Ózin tanystyryp, Máskeýde oqyp jatqandyǵyn aıtady. Sonda kókem kómekshisin shaqyryp, "myna jigitke kerek kıimderin alyp ber" dep tapsyrma beripti. Al álgi jigit: "Aǵa, maǵan kıim kerek emes, Italııanyń ataqty ánshisi kelip jatyr eken. Soǵan bılet kerek edi", - depti. Sóıtip, kókemniń qamqorlyǵynyń arqasynda ol kontsertke de kirip, kıim de alyp, tamaq ta iship, máz bolyp qaıtqan kórinedi. Bul kókemniń qarapaıymdylyǵy men qamqorlyǵynyń kórinisi emes pe?!
Qara atamdy "halyq jaýy" dep túrmege japqannan keıin Kámpıt ájem qyzy Zaǵıpany ertip sonda barady. Retin taýyp atammen jolyǵady. Sonda Qara atamyz: "Bilegińdi syban, belińdi bekem bý! Tuıaǵyma ıe bol! Tóńkeris zamannyń qyrsyǵynan tuıaqsyz qalmaıyn, bul - aqyrzamannyń nyshany", - dep amanatyn aıtqan. Mine, biz sol atamyzdan qalǵan tuıaqtarmyz.
- Dámesh apańyz qandaı adam edi?
- Dámesh anam tamasha adam edi ǵoı. Biz Temirbek kókemizdi kóre almasaq ta, onyń báıbishesi - Dámesh anamyzdy kórdik, tárbıesinde boldyq. Barlyǵymyz ol kisini "mama" deıtin edik. Týystarymyzdyń balalary mektep bitirgen soń Dámesh anamnyń qolynda oqydy. Marqum keńpeıildi, qoly ashyq, meıirimdi jan edi. Jyly júzine súısinip qaraıtynbyz. Dámetaı anamyzdyń úıine jıi baratyn edik, sonda Máskeýge onkúndikke barǵan óner maıtalmandaryn kóretinbiz. Olarǵa qyzmet etip, qoldaryna sý quıyp, áńgimesin tyńdaıtynbyz. Dámesh anamyz kókemniń esimin jańǵyrtamyn, keıingi urpaqqa tanytamyn dep kóp izdendi. Jan-jaqqa hattar jazatyn. Sondaı sharýalaryna qolqanat bolyp, qyzmet etetinbiz. "Temirbekpen jeti jyl otastym, odan keıingi 8 jylym lagerde ótti, qalǵan ómirimdi jubaıymnyń jolyna arnadym. Ol - soǵan laıyq adam. Temirbek Júrgenov atyndaǵy kóshe ashyp, sondaǵy oryndyqta bes mınýt otyrsam armanym joq", - deıtin Dámesh anam.
- Sol arman búginde aqıqatqa aınaldy emes pe?..
- Iá, shúkir. Qazirgi tańda Temirbek Júrgenovtiń esimin ulyqtap jatyr. Bul kúnge de jettik. Kezinde Keńes odaǵy tusynda kókemdi sanaýly ǵana adamdar biletin. Sol qıyn ýaqytta Dámesh anamyzǵa qoldaý bildirgen Mardan Baıdildaev, Ramazan Súleımenov, Tynyshbek Daırabaı, Bekarystan Myrzabaı syndy zertteýshilerge alǵysym sheksiz. Sondaı-aq, búginde Júrgenovti dáripteýde keshendi sharalar qabyldap jatqan Qyzylorda oblysynyń ákimi Qyrymbek Kósherbaevqa rahmet aıtqym keledi.
- Dámesh anańyzdyń ókinishi bolypty degendi estip edik. Osy jaıynda bilýshi me edińiz?
- Ol kisiniń ókinishi - qazaqtyń arystaı aıaýly azamatynyń artynda urpaǵynyń qalmaǵany boldy. Amal neshik, taǵdyrdyń jazýy sol bolar, bálkim?! Aldymen jalǵyz uly Shorataıdan aıyryldy. Budan keıin kókem baýyrynyń balasy Jumanazardy atyna jazdyryp, baýyryna basty. Biraq onyń da qyzyǵyn kóre almady. "Halyq jaýy" degen túrtpekke shydamaı Jumanazar ekinshi dúnıejúzilik soǵysqa attanyp, sodan oralmapty.
- Temirbek Júrgenovtiń qaryndasy bolǵasyn, Sizge qandaı da bir jaýapkershilik júgi seziletin bolar?
- Shyny kerek, kózin kórmesem de, bala kezimnen Temirbek kókemniń ónegeli ómirin ónege tutyp óstim. Kókem sııaqty zańger bolǵym keldi. Sóıtip, joǵary oqý ornyna túsip, zańger mamandyǵynda oqydym. Ómirimdi osy salaǵa arnap, eńbek ettim. Temirbek kókemniń atyna kir keltirmeı, ádil, taza, abyroıly bolýdy oıladym.
- Áserli áńgimeńizge rahmet!
Suhbattasqan: Almas Muqashuly