Tekturmas: Tarazda elimizde teńdesi joq etno-tarıhı keshen ashyldy
Oblystyń seksen jyldyq mereıtoıyn jambyldyqtar jańa formatta atap ótti. Asta-tók toı-dýmanmen emes, óńirdiń 80 jyldyǵyna oraı 80-nen astam nysannyń el ıgiligine berilýi - sonyń kórinisi. Onyń ishinde shoqtyǵy bıigi, taǵlymy bólek «Tekturmas» etno-tarıhı kesheni de bar.
Atalǵan aýqymdy keshenniń ashylýyna 800-ge jýyq adam qatysty. Oblys jurtshylyǵy atynan aımaq basshysy Asqar Myrzahmetov, Qazaqstannyń Eńbek eri, Qazaqstannyń Halyq ártisi Asanáli Áshimov, tarıh ǵylymdarynyń doktory, professor, Ulttyq ǵylym akademııasynyń akademıgi Mámbet Qoıgeldıev keshenge gúl shoǵyn qoıdy. Budan soń babalar rýhyna quran baǵyshtalyp, taǵzym etildi. Tarıh ǵylymdarynyń doktory, professor, Ulttyq ǵylym akademııasynyń akademıgi Mámbet Qoıgeldıev sóz alyp, Tarazdyń tarıhı bolmysyn aıshyqtap turǵan keshenniń mańyzyn atap ótip, óńirdegi sońǵy eki jyldaǵy oń ózgeristerge toqtaldy.
Ejelgi Taraz qalasynyń tól tarıhyn tolyǵymen beıneleıtin «Tekturmas» etno-tarıhı kesheni Talas ózeniniń joǵarǵy jaǵalaýyndaǵy «Tekturmas» taýynyń bıik taýly betkeıiniń 24 gektar aýmaǵyn alyp jatyr. Tarıhı keshen – Taraz óńirindegi ortaǵasyrlyq túrki elderiniń qasıetti mekenin kórsetetin, túrki tarıhynan syr shertetin tarıhnama retinde ári demalys orny negizinde halqymyzdyń rýhanı jan-dúnıesin baıytyp, týrızmdi damytý maqsatynda salynǵan. Ǵajaıyp keshen Taraz qalasynyń barlyq kezeńderin qamtıtyn birneshe arhıtektýralyq qurylymnan turady jáne san ǵasyrlyq tarıhı oqıǵalardyń tolyq hronologııasyn kórýge múmkindik beredi.
Tarıhı keshendi tamashalaý Talas ózeni arqyly ótetin kópirden bastalady. Kópirge kire beris jerde eki úlken stela turǵyzylǵan: dóńgelek kún tárizdi tastyń birinshi betinde Uly Batys túrki qaǵandarynyń tańbasy beınelense, ekinshi betinde túrki halyqtarynyń nanym-senimindegi táńir qusy Samuryq qustyń beınesi kórsetilgen.
Kópir aıaqtalatyn jeriniń eki jaǵynda túrki halyqtarynyń negizgi aıbarly belgisine aınalǵan bıiktigi 4 metrlik, salmaǵy 3 tonnalyq aq tústi mármár tastan quıylǵan, túr kelbeti qazba jumystary kezinde tabylǵan artefakt obrazy boıynsha jasalǵan eki arystannyń músindik beınesi ornatylǵan. Ejelgi mıfologııada ańdardyń patshasy arystan óz aýmaǵy men óz úıirin qorǵaıtyn, bılik pen baılyqtyń sımvoly bolyp eseptelgen.
Osy jerde «Tekturmas» etno-tarıhı kesheniniń pasporty jazylǵan. Bul aýmaq – kıeli aýmaq. Sol sebepti bul qasıetti jerde shylym shegýge, ishimdik ishýge, lastaýǵa, qoqys tastaýǵa, balaǵat sózderdi aıtýǵa tyıym salynatyny eskertilgen.
«Tekturmas» etno-tarıhı kesheniniń kireberisten-aq aıbatyn arttyryp turǵan - «Kóne Taraz» qaqpasy. Shyǵys stılinde salynǵan qaqpanyń bıiktigi - 10 metr, eni - 14 metr. Qaqpanyń eki jaǵynda kúzet turatyn bıik munaralary bar, ortasyndaǵy qaspetteri ár túrli oıý-órnektermen bezendirilgen. Aıtalyq, birinshi beti «Tekturmas etno-tarıhı kesheni» degen jazýmen áshekeılense, ekinshi betinde «Tarıh – tektiliktiń belgisi» degen jazýy jazylǵan. Qaqpanyń eki shetindegi munaralardyń irgetasy jergilikti tabıǵı tastan qalansa, al qabyrǵalary taý-ken jynysy – travertınmen qaptalǵan. Munaralardyń aldyńǵy jaǵynda boıy 2 metr, al salmaǵy 300 keli naıza men qylyshpen jasaqtanǵan saýytty eki jaýyngerdiń músindik beıneleri keremet úılesim berip tur.
Keshenge kireberisten bastalatyn baspaldaqtar men keshen ishindegi joldardyń barlyǵy jergilikti tabıǵı qyzyl tastan jasalǵan. ıAǵnı qurylysqa qajetti materıaldar kıeli jerdiń ózinen alynyp otyr. Baspaldaqtyń eki jaǵyndaǵy ejelgi petroglıftermen áshekeılengen arnaıy aq tastardan jasalǵan eskertkishterge Taraz óńirinen shyqqan Taraz tarıhynyń tulǵalary – on tórt qaǵan men oıshyl ǵulamalardyń esimderi, bılik etken ǵasyrlary qashalyp tańbalanǵan.
Osy qaǵandar men ǵulamalardy tamashalap, baspaldaqpen joǵary kóterilseńiz, Taraz qalasynyń negizgi sımvoly – uly babamyz Áýlıe atanyń eńseli eskertkishi aldyńyzdan shyǵady. Salmaǵy 10 tonnalyq aq tústi mármár tastan quıylǵan eskertkishtiń postamentiniń bıiktigi - 8 metr, al músininiń bıiktigi 13 metrdi quraıdy. Alyp tulǵanyń bolmysyn barynsha ashýǵa basymdyq berilgen. Músinniń ár beder, bólik, keskindemelerine deıin asa yjdahattylyqpen, erekshe yqylaspen somdalǵan. Máselen beldigi qudiret pen bıliktiń, al aq saqaly ulylyq pen danalyqtyń sımvolyn sýretteıdi. Batysqa baıyppen qaraǵan uly babamyz, Taraz qalasy halqynyń baqýatty jáne berekeli ómir súrýine óz batasyn berip turǵandaı. Aıta keterligi bul alyp eskertkish bıiktigi men salmaǵy jaǵynan da respýblıkadaǵy eń úlkeni. Odan beride, «Tekturmas» taýynyń Talas ózeni jaǵyndaǵy eń bıik betkeıinde Taraz qalasyn joǵarydan kórýge arnalǵan tamashalaý alańshasy ornalasqan. Bul alańda qus ushý bıiktiginen Taraz qalasynyń tynysy men Talas ózeniniń aǵysyna qarap, aınaladaǵy tarıhı dúnıelerdi tamashalaýǵa barynsha múmkindik jasalǵan.
Tamashalaý alańshasynyń ortasynda arnaıy bıik tastan jasalǵan bılik belgisi – Laýha tuǵyry ornatylǵan. Sımvolıkalyq belginiń eń ushar basynda álemdi jaratýshy Alla Taǵalanyń Quran Kárimdegi uly sózi «Alladan basqa eshbir táńir joq. Ol tiri, tolyq meńgerýshi» degen Quran súresi jazylǵan Laýhanyń osy Quran aıatynan keıingi astyńǵy jaǵynda túrki halyqtarynyń Tastaǵy tarıhy – Kúlteginniń kóne rýna-túrki tilindegi jazýy beınelengen.
Jambyl oblysy ákimi Asqar Myrzahmetovtiń ıdeıasymen salynǵan alyp arhıtektýralyq qurylys munymen toqtap qalmaıdy. Josparda ekinshi-úshinshi kezeńderi bar. «Tekturmas» etno-tarıhı kesheni qosymsha tarıhı jáne tanymdyq nysandarmen keńeıtiledi.
Jospar boıynsha ejelgi qalalar men qamaldar qabyrǵalarynyń úlgisine sáıkes, ortaǵasyrlyq qorǵandar men dýaldardyń kórinisi salynady. «Kóne Taraz» qorǵany ejelgi kerýen-saraılar men tsıtadelderdiń dástúrli arhıtektýralyq beınesi boıynsha jasalady.
«Kóne Taraz» qorǵanynan Áýlıe-ata eskertkishine deıin jáne ári qaraı jaǵalaı sozylyp, demalys alleıasy boı kóteredi, onyń eki jaǵynda Taraz qalasy men Jambyl oblysynyń ártúrli aýdandarynda ornalasqan 26 qasıetti tarıhı oryndarynyń kishireıtilgen úlgidegi maketteri jaıǵasady.
Áýlıe ata eskertkishinen «Kóne Taraz» qorǵanyna jalǵasyp jatqan jol boıynda qazaq jeri tarıhyn túbegeıli ózgertken eń iri uly shaıqastar – «Atlah shaıqasy» men «Ańyraqaı shaıqasynyń» tasqa qashalǵan tarıhı beınesi monýmentaldyq qabyrǵa betinde kórinis alady.
Tarıhı keshenniń tómengi jaǵynda, monýmentaldy qabyrǵa men Talas ózenin jalǵaıtyn, taý basynan tógile aǵyp jatqan kaskadty sý sarqyramasy salynady.
Osy ózenniń jaǵalaýynda keshenge keletin týrıster men jergilikti turǵyndarǵa qyzmet kórsetý nysandary, qonaqtarǵa arnalǵan dámhanalar men demalys oryndary, al tasyp aqqan Talas ózeniniń ústinde aspaly kópir ornalasady. Bul kópirdiń ústimen serýendep, Talas ózeniniń qýatyn sińirýge mol múmkindik ashylady.
Odan keıin tóbeniń sol jaq betkeıinde aspaly jol stansasy boı kóteredi. Bul aspaly jol «Tekturmas» etno-tarıhı keshenin Taraz qalasynyń ortalyǵynda ornalasqan «Kóne-Taraz» tarıhı-etnomádenı kesheni men «Kóne Taraz» tarıhı-mádenı ortalyǵyn baılanystyryp týrısterge qalany bıikten tamashalap aralaýǵa múmkindik beredi.