Teatr sahnasy ulttyq bolmysymyzdy saqtap qalýǵa jaýapty bolýy kerek – rejısser Bolat Uzaqov
Sol sııaqty kez-kelgen bir el álem aldynda dańqy artyp, bedelge ıe bolsa, ol halyqty sondaı dárejege jetkizgen «ádistiń» joldarynyń biri - óner. Al sol halyqtyń ónerin pash etip, órge tartatyn týmasynan talantty tulǵalar bolyp keledi. Bir-birinen ajyrata almaıtyn qubylys syndy. Bul qubylys qazaq halqynyń tarıhynda erekshe qasıetke ıe. Qandaı qıly kezeńdi bastan ótkergenmen, qazaqtyń óneri, qazaqtyń salt-dástúri jańǵyryp otyrmasa, eshqashan shań basqan emes. Dástúrimizdi dáriptegen daralarǵa da darhanbyz. Tarıh qoınaýy tereńdep, zaman aýysqan saıyn ónerimiz de damyp, jańa salalarmen tolyǵyp otyrdy. Kezinde qazaq jazýshylary qaǵazǵa túsirgen dúnıelerdi keıin rejısserlik sala sahnaǵa shyǵaryp, kórermen nazaryna usyndy. Búgingi áńgimemizdiń negizi óner áleminen bólip qaraýǵa bolmaıtyn osy rejısserlik sala bolmaq. Qazirgi qazaq dramatýrgııasy, qazaqı qoıylymdar, Qazaqstandaǵy teatr men kıno óneriniń adymyn sarapqa salý úshin Astanadaǵy Q.Qýanyshbaev atyndaǵy qazaq mýzykalyq drama teatrynyń rejısseri, ártis, «Qurmet» gramotasynyń ıegeri Bolat Uzaqovpen suhbat júrgizgen edik.
- Bolat aǵa, áńgimemizdi osy teatrdaǵy ózińizdiń eńbek jolyńyzdan bastasaq.
- Men Q.Qýanyshbaev atyndaǵy teatrǵa 1997 jyly keldim. Ol ýaqytta teatrdyń dırektory, kórkemdik jetekshisi Qazaqstannyń halyq ártisi, teatr salasynda aıryqsha qoltańbasy bar rejısser aǵamyz Qadyr Jetpisbaev bolatyn. Osy teatrǵa shaqyrǵan da sol alashtyń ardaqty azamaty. 1997 jyldy bilesizder, el ómirindegi mańyzdy kezeń, ıaǵnı jańa elordanyń boı kótergen ýaqyty. Bul jyl álem kartasynda Astana atty qalanyń paıda bolýymen tarıhta qaldy. Sol jyldyń jeltoqsan aıynda barlyq memlekettik rámizderimiz Astana qalasyna kóshirildi. Men de kele salysymen elordadaǵy dúbirli ómirge qosylyp kettim. El ordasy kóshirilgen kezde syrt kózdi qoıyp, el arasynda kúmándi sózder kóp júrdi. «Qıyn kezde nege kóshirdi eken, bolashaqta bul qala aıaǵynan tik tura alady ma?...» degen jumbaqty saýaldar da jıi qoıylyp, jan-jaqtan kúmándi pikirler shyǵa berdi. Osyndaı sózderdi estigende bizge qadalyp turǵan syn kózdiń kóp ekenine kózim jetti. Bizdiń aldymyzda astanalyq kórermenniń ónerge degen oıyn qalyptastyrý, teatrdy damytyp, elordalyq mártebege kóterý mindeti turdy. Sondyqtan janymyzdy salyp, namysty qaırap, eshteńege qaramastan bilek sybana jumysqa kiristik. Keıde sol kezeńdi eske ala otyryp, qazirgi jasymyzda taǵy da sondaı bir táýekelge bel baılańdar dese, keliser me edik, kelispes pe edik degen oıǵa qalamyn. Osy teatrǵa kelgendegi tarıhtyń qysqasha bastaýy osy.
- Astana kórermenderine usynǵan eń alǵashqy qoıylymyńyz qandaı?
- Sol jyly, ıaǵnı 1997 jyly Q.Qýanyshbaev atyndaǵy qazaq mýzykalyq drama teatrynyń sahnasyna shyǵarǵan alǵashqy spektaklim M.Áýezovtiń «Kók serek» povesine negizdelip shyqqan «Qandy aýyz» qoıylymy boldy. Osy qoıylymmen respýblıkalyq festıvalge qatysyp, qazylar alqasy tarapynan joǵary baǵaǵa ıe boldyq. Eń basty júldemiz Kaır qalasynda álemniń 75 eliniń teatrlary óner kórsetetin festıvalge baratyn joldama edi. Men dúnıejúzilik deńgeıdegi baıqaýda ýaqytym jetkenshe Italııa, Japonııa, Germanııa syndy elderdiń teatrlary qoıǵan qoıylymdardy tamashalap júrdim. Sol saparda oıyma túıgenim, aldyńǵy qatarly álem halyqtarynan úlgi alyp, sheteldikterdiń ozyq tájirıbesin úırenip, olardyń shyǵarmalaryn aýdaryp jatqanymyzben, qazaq halqynyń ónerin sózsiz túsindirip turatyn, teatrlarymyzdy atqaratyn mindetin anyq kórsetip turatyn erekshelikten eshqashan aıyrylyp qalmaýymyz kerek eken. ıAǵnı, qalaı bolǵan jaǵdaıda da qazaq teatrynyń sahnasy, oǵan shyǵarylatyn týyndylar álem aldynda qazaqtyń mentalıtetin, qazaqtyń bolmysyn saqtap qalýda jaýapty bolýy kerek desem artyq aıtqandyǵym bolmas.
- Jaqynda «Antıvırýs» atty qoıylymnyń premerasyn ótkizbek ekensizder. Spektakldyń ataýynyń ózi kórermendi qyzyqtyryp áketerdeı. Mazmunyna qysqasha toqtalyp ótseńiz?
- Bul spektakldi jazǵan osy teatrdyń dırektory, dramatýrg Erkin Jýasbek. Meni qyzyqtyrǵany, osy qoıylymdy sahnalaýyma shyǵarmanyń ıdeıasy túrtki boldy. Qoıylymnyń mazmunyna toqtalmas buryn, aldymen onyń aıtpaq oıy jaıly sóz qozǵasam. Jalpy, qazaq halqynyń keńdigi erteden-aq belgili, qazir de elimizde kópultty júıe bar. Alaıda keıde eshkimdi jatyrqamaıtyn minezimiz, darhandyǵymyz jaıly oılaný kerek sııaqty. Shyny kerek, myna keń baıtaq dalaǵa kóz salyp, asty baılyqqa toly jerimizdi «jetektep» ketkisi keletinder bar ǵoı. Qansha ult ókilderin baýyrymyzǵa basyp otyrǵanymyzben, bolashaq urpaqqa qaldyrar muramyzdy myqtap ustap, tárbıe tizginin bosatpaý kerekpiz. ıAǵnı sanamyzdy ýlaıtyn zattardan qorǵanýymyz kerek.
Al qysqasha mazmunyna keler bolsaq, oqıǵa jelisi kólikterge tehnıkalyq qyzmet kórsetý ortalyǵynda órbıdi. Ortalyqtyń menedjeri, aýyldan kelgen qarııa men qaltasy aqshaǵa toly baıdyń balasy bir jaǵdaıdy bastan keshiredi. Oryssha sóıleıtin álgi baı balasy aýyldan kelip, oqýynan keıin kólik jýyp, kún kórip júrgen stýdent qyzǵa ǵashyq bolady. Qoıylymdaǵy aqsaqal keıipkeri ortalyq mańyndaǵy dámhananyń meńgerýshisi, aýqatty áıelge kóńili ketedi. Al menedjer jigit ortalyqqa kóligin jóndetýge kelgen jumysbasty arýdy súıip qalady. Mundaǵy eń basty zańdylyq adamdardyń bir-birine degen qarama qaıshylyǵy. Taǵy bir keıipker qyzmet kórsetý ortalyǵynda qara jumys isteıtin ózbek ultynyń azamaty bolady. Ol qyzdardyń nazaryn ózderine qarata almaı júrgen jigitterge bir usynys tastaıdy. ıAǵnı ol basqa tórt-bes qyz-kelinshek alyp keledi. Biz bul oraıda qyzdardyń barlyǵyn ádeıi ulty bólek qyzdardy aldyq, olar kele salysymen bir-bir jigitke qyzmet kórsete bastaıdy. Al joǵarydaǵy úsh keıipker názik jandylar erteńinde kelgen kúni ne bolyp jatqanyn túsinbeıdi. Sodan «bular bizdiń qojaıyndarymyz, qandaı qalaýy bolsa da oryndaımyz» degen bóten qyzdardyń sózine qazaq qyzdarynyń namysy oıanyp, tizgindi óz qoldaryna alady. Komedııalyq qoıylym sońynda ózbek jigit alyp kelgen qyzdaryna «qazaqtyń qyzdarynyń namysy oıansa, naǵyz qaýip» deı otyra, spektakldiń oıyn túıindeıdi. Mine, qysqasha mazmuny osyndaı. Qudaı qalasa, 19 mamyr kúni premerasy ótedi, kórermen óz baǵasyn bere jatar.
- Keıbir teatr ártisteriniń pikirinshe, qazir sahnaǵa alyp shyǵýǵa bolatyn týyndylar joqtyń qasy. Kórermenge usynylyp júrgen qoıylymdar buryn jazylǵan. Jańartylmaı, qoıyla beredi. Buǵan qandaı oı aıtasyz?
- Qazir sahnaǵa arnap jazylyp jatqan týyndylar joq degen beker bolar. Bizdiń teatrdy ǵana alyp qarasaq, byltyr ǵana Qanat Júnisov «Mahabbat melodramasyn» jazdy, Dýman Ramazan «Kenesary-Kúnimjan» atty tarıhı týyndy usyndy. Al endi jalpy dramatýrgııa salasyna toqtalsaq, jazylǵan pesalardyń kóbin sahnalaý, shynymen qıyn. Sebebi taza dramatýrgııaǵa arnap jazatyn dramatýrgter az. Pesalardy jazatyndardyń birazy jýrnalıster, aqyndar, ádebıetshiler. Ol avtorlar jaqsy oılaryn ákelgenimen, olar sahnaǵa shyǵarýǵa úılespeıdi, ondaǵy rólderdi ártister alyp shyǵa almaıdy, sebebi múmkin emes. Kóptegen avtorlar pesalaryn qabyldamaǵan kezde, nazdaryn aıtyp jatady. Alaıda ol dramatýrgııa formasyna múldem kelmeıtinin bilmeıdi.
- Dramatýrgter az dedińiz. Astanadaǵy dramatýrgterden kimderdi ataı alasyz?
- Ákim Tarazı, ol kisiniń joldasy - Roza Muqanova, Erkin Jýasbek. Jalpy Qazaqstan boıynsha Dýlat Isabekov, Qalıhan Ysqaqov, Iran Ǵaıyp aǵalarymyzdy atar edim.
- Aǵa, dramatýrgııadan rejısserlikke, teatrdan kınoǵa aýyssaq. Siz rejısser ári ártissiz. Aşy bolsa da shyndyq, kınoındýstrııamyz áli de bolsa kenjelep keledi, osy salaǵa qatysty pikirińizdi bilsem
- Men óner adamy bolǵannan keıin, rejısser, akter retinde, tipti qarapaıym kórermen retinde bul jaıynda oılanbaı júrmin desem, aqıqatqa janaspas. Bul suraq meni de mazalaıdy. Tipti bolashaqta ózim kıno túsirsem degen oıym bar. Meniń oıymsha, syrttan aǵylyp jatqan kınolardan bas kótere almaı jatqan kúıimizdiń negizgi sebebiniń biri -bizde túsirilgen fılm men ondaǵy ártisterdiń rólderiniń sheteldik kınolardan aıyrmashylyǵy joq tárizdi. Tipti oqıǵalary, kıno túsirý kezinde qoldanǵan tehnıkalyq ádisteri de solarǵa uqsaıdy. Iá, Qazaqstanda qazaq halqynyń ereksheligin kórsetýge tyrysqan fılmder túsirildi. Biraq ol týyndylardyń kórermen kóńilinen shyqpaýdaǵy, qazaqqa (kórermenge) qazaqtyń qandaı ekenin jetkize almaýdaǵy qateligi - detaldyń joqtyǵy. Alyp qaraıyqshy, amerıkandyqtar tek bizdiń naryqty ǵana emes, álemdik kıno salasyn nesimen jaýlap aldy?! Amerıkandyq dese kóz aldymyzǵa kovboılar oralady, sebebi ol jaqtyń rejısserlary naǵyz amerıkandyqtardyń detaldaryn anyq kórsete bilgen. ıAǵnı bir kovboı beınesi arqyly sol halyqtyń minezinen bastap kıim kııý úlgisine deıin pash etti. Japondyqtar samýraı arqyly ultty tanytty. Bul degenimiz kıno arqyly ǵana biz óz halqymyzdy tanytyp, maqtanysh sezimin sezine alamyz. Al túrleri qazaq demeseń, basqa elden kóshirilgen, mafııalar men reketterdiń tóbelesin kórsetip qoıǵanymyzben, eýropalyqtar men amerıkandyqtar baıaǵyda kórsetip ketken týyndylardan aıyrmashylyǵy joq. Ne bolmasa qazaqtyń ulttyq kıimin kıgize salyp, bir-eki qazaqtyń kıiz úıin tigý arqyly biz eshtemege qol jetkize almaımyz. Sebebi biz qazaqtyń minezin, mentalıtetin kórsetetin detal taba almasaq, ony kórermen, ónertanýshylar qabyldaı almaıdy. Túsirilip jatqan sany kóp te sapasy az týyndylardyń ǵumyry bastalmaı jatyp bitip jatatyn sebebi de osynda bolar. Biraq syn aıta bermeı, jaǵdaıdy ońtaılandyrý ádisterin oılaýymyz kerek. Qazir «Qazaqfılm» dırektory Ermek Amanshaev jaqsy bir saıasat ustanady. Buryn kıno túsirýge qoly qysqaryp otyrǵan rejısserlerdiń barlyǵyna shekteý qomaı, qajetti quraldardy berip jatyr. Kınolardyń barlyǵyn kórsetip jatyr. Bul kıno ónerimizdiń órkendeýinde durys jol bola alady. Óıtkeni básekelestik bolǵan jerde tańdaý bolady, bir jylda 100 kıno túsirilse, sonyń ishinen tym bolmaǵanda bireýi sýyrylyp shyǵyp, tek óz elimizde emes, shetelde de bizdiń maqtanyshymyzǵa aınala alady ǵoı.
- Sózińizdiń arasynda qalada ótetin merekelik sharalardyń stsenarıin jasap, uıymdastyratynyńyzdy aıtyp qaldyńyz. Jyldyń basynda elimizde iri saıası, mádenı, sporttyq sharalardyń, mysalǵa, «Aq Azıadanyń» ashylý, jabylaý saltanattary boldy. Soǵan qatystyńyz ba? Jalpy jaqyn arada qoıǵan merekelik baǵdarlamalardy atap ótińizshi.
- Men «Azıda» baǵdarlamalaryna qatyspadym. Sporttyq dodanyń ashylý, jabylý saltanatyn reseılik mamandar uıymdastyrdy. Men osy jerde taǵy bir máselege toqtala ketsem. Bizde halyqaralyq, álemdik is-sharalar ótetin bolsa, shetelden kómek shaqyrylady. Al sol baǵdarlamany ótkize alatyn óz mamandarymyzdy tárbıeleý, olardy qoldaý, ósýine múmkindik jasaý jetispeıdi. Sondaı mamandyqtardyń biri taǵy da mine, rejısserlik sala. Bizdiń mamandardyń shette qalyp jatatyny - birinshiden, aýqymdy sharalardy ótkizý tájirıbesi bolmaǵandyqtan, ekinshiden ozyq tehnıkanyń joqtyǵy. Otandyq rejısserlerdi synaýshylar kóp. Eger de olardyń tájirıbe jınaqtaýyna, sheteldik mamandarmen pikir almasýyna jaǵdaı jasalǵan bolyp, rejısserdiń qolynan eshteme kelmeı jatsa, taǵylǵan min oryndy. Alaıda bizdiń rejısserler óz sheńberimizden shyǵa almaı otyr. Bul bir eskeretin másele. Al suraǵyńyzǵa oralsam, jaqynda elordadaǵy naýryz meıramyn ótkizdik. Qoıylymdardyń bas rejısseri boldym.
- Qazir teatrǵa jastar kóp keledi me? Jalpy, jas bolsyn, kári bolsyn, qazirgi kórermenniń kóńilinen qanshalyqty shyǵyp júrmiz der edińiz?
- Biz árqashan kórermen suranysyn eskerý kerekpiz. Sonyń ishinde jastardyń teatrǵa degen qyzyǵýshylyǵy artýy úshin orta býynnyń, keıingi urpaqtyń tilegi qamtylýy kerek. Tildiń tazalyǵyn, qazaqı bolmysymyzdy aralastyra otyryp sahnaǵa qazirgi zamanǵa saı qoıylym qoıaıyq, jastardyń bıin bıleteıik, ánin shyrqataıyq deımiz. Mine sonda qyzyǵýshylyq oıanyp, jastar rýhanı qundylyqtardy osy teatrdan izdeıtin bolady. Osydan on jyldaı ýaqyt burynǵymen salystyrsaq, jastardyń teatrǵa kelýi artty. Osy oraıda aıta keteıin degenim, adam rýhanı baılyǵyn izdep, ony toltyryp otyrý úshin, onyń materıaldyq jaǵdaıy jaqsy bolýy kerek. Qarapaıym bir mysal keltirsem, jas maman, muǵalimniń bir aılyq jalaqysy 30-40 myń bolsyn, teatr bıletiniń baǵasy myń teńge. Endi oılap qarasaq, ol adam aqshany turmysta jetpeı jatqan basqa qajettiligine jumsaýdy jón kóredi. Jas bolsyn, kári bolsyn adamdardyń jappaı ónerge bet burýy úshin olardyń áleýmettik jaǵdaıy jaqsy bolý kerek.
- Aldaǵy josparlaryńyz qandaı? Teatr salasynan basqa jolǵa aýysamyn dep oılamaısyz ba?
- Baǵana bir sózimde aıtyp qaldym ǵoı, kıno túsiremin be degen oıym bar. Óner adamdarynyń barlyǵy armanshyl, maqsatshyl bolady. Sondyqtan meniń de maqsat-armandarym kóp. Ózim taǵy birneshe pesa jazyp, sahnaǵa shyǵarsam ba degen josparym bar. Kıno túsirý ońaı jumys emes, sondyqtan oǵan daıyndyq jasaý kerek, ýaqyt bólý kerek. Múmkin aldaǵy kúnderi kıno túsirý úshin teatrdan belgili bir ýaqytqa shektelýime týra keler, alaıda men teatrdan eshqashan ketpeımin.
- Suhbatyńyzǵa kóp rahmet!