Tazy men tóbettiń ejelgi sapasyn qalaı jańǵyrtamyz
«Qazaqstan Respýblıkasynyń keıbir zańnamalyq aktilerine qazaqy ıt tuqymdaryn saqtaý jáne ósimin molaıtý máseleleri boıynsha ózgerister men tolyqtyrýlar engizý týraly» Zańy qabyldanǵaly bir jarym jyldan astam ýaqyt ótti. Qazaq halqynyń tarıhymen astasyp jatqan tazy men tóbet tuqymdarynyń nasharlaý úrdisi sońǵy jyldary kádimgideı qaýipke aınalǵan. Asyl tekti janýarlar elimizdiń kóptegen óńirlerinde tipti joıylyp ketý aldynda tur. Byltyr shildeden bastap elimizde qazaqy ıt tuqymdary ulttyq ortalyǵy jumys isteı bastaǵan. Buǵan qosa «Qazaqstan kınologter odaǵy» da qazaqtyń qumaı tazysyn kóbeıtý mindetin alǵan. Alaıda elimizdiń keıbir mamandary qundylyǵymyzdy saqtaý baǵytyndaǵy jumystarǵa qarap, qaryndary ashatynyn aıtady.
«Qansonar» respýblıkalyq qaýymdastyǵynyń bas dırektory Murat Qabylbekov elimizdegi tazy men tóbettiń tuqymdyq sapasyn arttyryp, ejelgi qasıetin saqtap qalý baǵytyndaǵy jumystar baǵytynan jańylysqanyna nazar aýdarý keregin aıtady. Janýarlardy kórmelerdiń eksponatyna, jaı ermekke, sán-saltanatty saıatshylyqqa aınaldyrýdy maqsat etken túrli uıymdar kerisinshe qazaq tazysy men tóbettiń sıqyn buzyp bara jatyr dep esepteıdi.
- 2023 jyldyń qańtar aıynda Memleket basshysy Qasym-Jomart Toqaev Senat pen Májilistiń qaraýynan ótken zań jobasyn qoldap, arnaıy qujatty qabyldady. Prezıdentimiz ulttyq qundylyǵymyzǵa asa janashyr ekenin baıqatyp, ony memlekettik qorǵaýǵa alatynyn jetkizdi. Ókinishke qaraı, arada bir jarym jyldan astam ýaqyt ótse de, janýarlardyń tuqymdyq sapasyn arttyrýǵa baǵyttalǵan is-sharalarda júıe joq. Osy ýaqyt ishinde qandaı nátıjeler kórsete aldyq? Memleket basshysyna qandaı málimetter daıyndalady? Ata-babamyz bizge amanattap ketken tazy men tóbetti keleshek urpaqqa qandaı kúıde jetkizemiz? Óz genetıkalyq qasıetin qaıta jańǵyrtqan aqyldy ıtterdi me, álde kórmelerde sán úshin paıdalanylyp, borsyqtyń terisin kórse, tura shabatyn salpańbaılardy ma? Qazaq tazysy degen atqa laıyq janýarlardy ań aýlaýsyz, pıtomnıkke qamap ósirgen múlde durys emes. Bul baǵyttaǵy jobalardy bizdiń uıym qoldamaıdy, - deıdi Murat Qabylbekov.
Onyń sózinshe, qany taza qazaq tazysy ańnyń ıisin almasa betimen shaba jónelmeıdi. Sońǵy jyldary jıi uıymdastyrylatyn «Shyrǵa salý» saıysynda ańnyń qur terisin súıretip, sońynan tazy júgirtip qoıǵandardyń qylyǵyna tań qalmasqa sharań joq. Al qur súıretilgen ań terisi aqyrynda tazynyń genetıkalyq sapasyn joıyp tynýy múmkin. Buǵan qosa ıtter tóbelesine qazaq tóbetterin tyqpalaý úrdisi etek alyp barady. Jalpy qazaq tóbeti – jýas ıt. Adamǵa tıispeıdi, malǵa saq. Alaıda odan jaýyngerlik ıt jasaý tipti oıǵa syımaıdy.
Murat Qızatuly áńgimesin odan ári jalǵaı tústi.
- «Qansonar» qaýymdastyǵy ultymyzdyń jeti qazynasynyń biri sanalatyn qazaqy ıt tuqymdaryn qalpyna keltirý jáne saqtaý máselesine 10 jyldan astam ýaqyttan beri bastamashy bolyp, turaqty aınalysyp keledi. Bizdiń tájirıbeli múshelerimizdiń barlyǵy, sondaı-aq tazy men tóbet ósiretin azamattar bul janýarlardy ańshylyq pen mal kúzetinen aıyrmaý kerek ekenin jaqsy uǵynyp otyr. Keıde el ishinde óriste júrgen malǵa qasqyr men shıbóri shaýyp, qyryp ketkeni týraly aqparatty estip, bilip jatamyz. Bul bizdiń mal ósirýshilerde qazaq tóbetiniń óte azdyǵyn bildirse kerek. Sebebi, naǵyz tóbet júrgen jerinde túz taǵysyna mal aldyrmaıdy. Al onyń bul qasıeti tek qanmen ǵana kelmeıdi, kúshik kezinen soǵan baýlynǵany da mol áser etedi. Tazy men tóbetti pıtomnıkte qamap ustap, sanyn kóbeıtemiz desek, ol – qur dalbasa. Sondyqtan olardy erkindikte ósirip qana qasıetin arttyrý múmkin bolmaq, - deıdi ol.
Qaýymdastyq buǵan deıin elimiz boıynsha 200 tazynyń DNQ-syn tekserip, olardyń sapalyq qasıetin kóterýdiń birneshe baǵytyn belgilep qoıǵan. Mundaı jumys endi tóbetke baılanysty da júzege asyrylyp jatyr. Bul zertteýler ıtterdiń selektsııalyq iriktelýine, tuqymdyq sapasy boıynsha alǵa ozǵandaryn kóbeıtýge múmkindik beredi. Tazy men tóbetti genetıkasy boıynsha iriktep alý bir másele, al olardyń ejelgi jumys sapalaryn, ıntellektýaldyq erekshelikterin saqtap qalý odan da ózekti, ıaǵnı tazynyń ańshylyqtaǵy erekshe ınstınktik qasıetterin, al tóbettiń mal qorǵaýǵa asa saqtyqpen qarap, ıesine adaldyq tanytýy, jyrtqyshtardy jolatpaýy, taǵysyn-taǵy qasıetterin joǵaltpaýyna laıyqty janashyrlyq kerek. Qumaı tazylar jartastaǵy petroglıfterde beınelengeni tekten tek emes.
Jalpy tazymen ań aýlaýdyń qazaq dalasynda asa tanymal ekeni jaıly alǵashqy málimetter XVIII ǵasyrda jıhangezder men zertteýshilerdiń, sonyń ishinde P. Pallas, I. Falv, I. Georgı jazbalarynda baıandalady. Al HІH ǵasyrda P. Machevarıanov, M. Bogdanov, L. Sabaneev, ıA. Polferovtyń jazbalarynda da ushyrasady. Qazaqtar tazymen qoıan, jabaıy shoshqa, túlki, elik, qasqyr, kıik aýlaǵan. Ańshylyqqa kóbine jalǵyz ıtpen shyǵatyndyqtan tazynyń kózi óte qyraǵy ári ózi ushqyr bolýy tıis. Buǵan qosa tabıǵatynan ıisshil bolyp jaratylatyny ol bar. Qasqyr aýlaý úshin birneshe tazy men búrkitti paıdalanatyny aıtylady. Qazaqtar arasynda tazy asa baǵalanǵany sonsha, keıde onyń quny birneshe jylqyǵa teń bolǵan. Al tazy tuqymynyń alǵashqy standarty 1925 jyly qabyldanyp, 1932 jyly baspasózde jarııalanǵan eken.
Qazaq jerinde keń taralǵan tazy ıtterdiń keńes ókimeti jyldarynda sanynyń kúrt kemýine alańdaǵan ǵalym A. Slýdskıı dabyl qaǵyp, olardy qorǵaýǵa alý qajettigin eskertken edi. Alaıda keńes ókimeti kezindegi otarlaýshylyq saıasat jergilikti jerdegi eldiń bet-beınesi men jerdiń ekologııasyna ǵana zardabyn tıgizip qoıǵan joq, tipti tóbet pen tazynyń tuqymyna da salqynyn tıgizdi. Sóıtip keńes ókimeti jyldary onyń sany azaıyp, al tuqymdyq qabileti azyp ketti. Qazaq tazysynyń zamanǵa saı standarttaryn tek 2007 jyly Qazaqstan kınologteri odaǵy qabyldaǵan. Sodan beri ol birneshe márte jetildirildi.
Osy oraıda ótken jyldyń shildesinde qurylyp, iske kirisken qazaqy ıt tuqymdary ulttyq ortalyǵyna habarlasyp kórdik. Uıym basshysynyń orynbasary Jaqyp Espolaev qazirgi ýaqytta ortalyq mamandary negizinen el boıynsha tazy jáne tóbettiń kórmelerin ótkizip, úzdik tuqymdaryn irikteý ústinde ekenin baıandady. Aıtýynsha, otandyq ıt mamandarynyń aldynda turǵan negizgi másele - qazaqtyń tazysy men tóbetin álemdik deńgeıde moıyndatyp, Halyqaralyq kınologııa federatsııasyna tirkeý (FCI). FCI — kınologııa men taza tuqymdy ıt ósirýdi damytý jáne qorǵaý maqsatynda qurylǵan halyqaralyq kınologııa federatsııalarynyń qaýymdastyǵy. Belgııanyń Tıýen (Thuin) qalasynda ornalasqan. Oǵan 100-ge jýyq memlekettiń ulttyq kınologııa uıymdary, onyń ishinde Qazaqstan kınologter odaǵy (QKO) kiredi.
- Jýyqta Astanada Qazaqstandaǵy suryptalǵan tazylardyń kórmesin uıymdastyrdyq. Olardyń birazy Qazaqstan kınologteri odaǵynyń esebinde tursa, endi bir bóligi Balqash, Qaraǵandy, Pavlodar jáne t.b. óńirlerden jańadan ákelinipti. Sarapshy maman Natalıa Drovosekova bul ıtterdiń barlyǵyn tekserip, saraptama jasady. Olarǵa atatekteriniń tazalyǵyna qatysty anyqtama berdi. Janýarlardyń qaısysynyń urpaǵyn jalǵastyrý mańyzdy, qaısysy erekshe, solardy anyqtady. Onyń aldynda Halyqaralyq kınologııa federatsııasy ókilderi qatysqan kórmege de 100 ıt qatysyp, osylaısha suryptalǵan, - deıdi ortalyq ókili.
Ortalyqtyń mamandary ǵalymdarmen, sarapshylarmen, ıt ósirýshilermen tize qosa otyryp, qazaqtyń tazysyn Halyqaralyq kınologııa federatsııasyna tirkeý boıynsha jumystardy aıaqtap qalǵan. Al tóbetti tirkeý sál keshigýi múmkin. Byltyr Ekologııa jáne tabıǵı resýrstar mınıstrligi tazy men tóbettiń standarttaryn bekitti. Ol boıynsha naǵyz qazaq tazysynyń ólshemderi 24 tarmaq boıynsha naqty kórsetilgen. Tazynyń turqy, boıy, júniniń túsi, kózi men qulaǵy, bulshyqetteri men súıegi, tumsyǵy men tisi, moıny, aıaqtarynyń sıpaty, taǵysyn taǵy qasıetteri uǵynyqty jazylǵan. Máselen, erkeginiń shoqtyǵy 60-70 santımetr, urǵashysyniki 55-65 santımetr keledi. Jarǵaq qulaq, tyqyr jún – qazaq tazysyn ózgelerden erekshelep turatyn qasıetter. Ulttyq ortalyqtyń mamandary tazyny syrt pishinine qarap, standarttarǵa saı kelýin baqylaı alady. Biraq tazynyń ejelgi qasıetterin qaıta oraltý – ǵylymnyń máselesi bolýy kerek dep esepteıdi Jaqyp Imahanuly. Sebebi, genetıkalyq qasıetterin tek ǵalymdar ǵana saqtap, jetildire alady. Onyń ústine, qany qanshalyqty taza saqtalǵanyna qatysty jaýapty mamandar DNQ saraptamasyn ótkizip baryp qana bere alatyny da shyn.
- Bizdiń uıym Ekologııa jáne tabıǵı resýrstar mınıstrliginiń «Ohotzooprom» mekemesiniń qurylymdyq bólimshesi ekenin aıtyp óteıin. Qazirgi ýaqytta Jambyl oblysy Kóksý aýdany Aınabulaq kentinde qazaq tazysy men tóbetiniń tuqymyn saqtap, kóbeıtýge arnalǵan arnaıy pıtomnık salynyp jatyr. Onda 200 ıt (100 tazy, 100 tóbet) asyraýǵa bolatyn pavılondar boı kóteredi. Ár pavılonǵa shamamen 20 ıt ornalasýy kerek. Ǵımarattardyń ishi halyqaralyq talapqa saı, jeldetkishi, aýa baqylaǵyshy bolady. Bıyl 5 pavılonnyń qurylysy aıaqtalyp, 60 tazy men 40 tóbet ornalasýy kerek. Munda qyzmetkerlerge arnalǵan jataqhana men ashana, ákimshilik úıi salyndy. Al ortalyqtyń ózinde veterınarlyq klınıka, kúshikteýge arnalǵan pavılon, kınologııalyq jattyqtyratyn alań ornalasady, - deıdi J. Espolaev.
Pıtomnıkke ornalastyrylatyn ıtter zoolog mamandar túzetin asyl tuqymdy qazaq tazylarynyń tizimine sáıkes alynady.
Qazaq tazysynyń qasıetin jetildirip, onyń birneshe býynyn suryptap ósirip kele jatqan entýzıast azamattar búginde sırek te bolsa bar. Sonyń biri – aqmolalyq ıt ósirýshi, Qazaq tazysy jónindegi halyqaralyq qaıyrymdylyq qorynyń tóraǵasy Vladımır Kalashnıkov. Vladımır Nıkolaevıch taza qandy qazaq tazysyn qalaı kóbeıtip, qasıetin saqtap qalýdyń joldary týraly oı bólisti.
- 2012 jyldan beri qazaq tazysyn ósirýmen shuǵyldanamyn. Elimiz boıynsha eń myqty ári taza qandy qumaı tazylar meniń pıtomnıgimde bar ekenin maqtanyshpen aıta alamyn. Sońǵy 12 jylda men buǵan bar eńbegimdi, qarajatymdy jumsadym. Aqbóken jáne Bókenbek atty tazy ıtteriniń atalyq izinen jalpy sany 240 tazy ósirip shyǵardym. Olardy Aqmola, Pavlodar, Qaraǵandy óńirlerindegi ańshylarǵa taratyp, qundylyǵymyzdyń saqtalyp qalýyna túrtki boldym. Bul iske jalpy somasy 350 myń AQSh dollaryn jumsadym desem, sener me edińiz?.. Men entýzıast janmyn, sebebi qazaq tazysyndaı alǵyr, kónbis, ıntellekti joǵary ıt álemde joq. Oǵan talaı márte kýá boldym. Qandaı ań almasyn, ıtterim ózge tuqymdaǵy ıtter sııaqty ony julmalamaıdy. Iesi jetkenshe moınynan, denesinen tistep ustap turatyny – bul ıtke erekshe bitken qasıet. Iiske túskennen bastap ańdy ustaǵanǵa deıin mazasy ketedi. Qazaqtyń tazysy únemi ıen dalada, ańshylyqta júrýi kerek. Al anaý kórmelerde kórsetip júrgenderin kórdim, naǵyz qumaı emes. 2014 jyldan bastap «Qansonar» uıymymen birge tazynyń tuqymdyq qasıetin saqtap, kóbeıtýdiń joldary týraly baǵdarlama qurdym. Ol jaıynda kitabym da jaryq kórdi. Menińshe, Qazaqstan kınologter odaǵy, damytýmen aınalysatyn ulttyq ortalyqtar múlde qajet emes. Olardyń qazirgi isi – memleketten bólinetin qarajatty qur bosqa shashý ekenin baıqap otyrmyz. Tazyny eń áýeli tuqymnyń elıtasyn ósirip otyrǵandardan alý kerek. Odan soń ósirip, taratatyn pıtomnıkterge berý kerek. Tazylarǵa árdaıym erkindik qajet. Bir orynda otyrmaıdy, únemi qozǵalysta bolady. Kúzetshi retinde tipti tıimsiz, tabıǵatynan adamǵa agressııasy joq. Beıtanys adamdy kórgende tek saqtyq tanytyp, janyna jaqyndamaıdy. Tazynyń kúshigi alty aıdan bastap ań aýlaýǵa daıyndala bastaıdy. Degenmen olar óz betinshe kóp nárseni úırenedi. Olar saǵatyna 80 kılometrmen júgirgende óz oljasyn jibermeıdi. Naǵyz tazy 3-5 shaqyrymǵa júgirgende saǵatyna 60-65 kılometr jyldamdyqtan bir aýytqymaıdy. Mundaı shabysqa ózge ıtterdiń ilese almaıtyny aıqyn. Al qasqyrǵa salý máselesimen asa kelise almaımyn. Sebebi qasqyrdyń salmaǵy 70 keli, súıegi tórt ese iri, bir kúnde 50-70 shaqyrymdy júrip ótetin óte tózimdi dala taǵysy ǵoı. Sondyqtan tazyny tıisinshe qoıan, qarsaq, borsyq, túlki sııaqty óz turqynan kishirek ańdarǵa salǵan ábden durys, - dep tájirıbesimen bólisti ıt ósirýshi.
Buǵan qosa ol qazirgi ýaqytta Aqmola óńirinde týrıstik ortalyq quryp, qazaq mádenıeti men salt-dástúrin nasıhattaıtyn etnoaýyl jasaýdy oıǵa alyp otyrǵanyn aıtady. Jas urpaqty janýarlarǵa qamqorlyqpen qaraýdy úıretýge de baryn salyp júr. Balany jastaıynan ıt asyraýǵa úıretý, tárbıeleý kerek dep esepteıdi.
Qazaqta «It – úıdiń yrysy» degen sóz bar. Dástúrli uǵym boıynsha adam basyna qonǵan qut pen shańyraqqa kelgen baq kóbinese ıt beınesinde keledi eken. Tazy men tóbettiń adam yryzdyǵynyń saqshysy, saqtaýshysy ekendigi halqymyzdyń ańyz áńgimelerinde jıi aıtylady. Endeshe qolda bar qundylyǵymyzdy zamanǵa saı saqtap, damytýdyń oraıy kelip tur. Haıýannyń qazaq dalasynda ómir súrgen kóshpelilerden qalǵan jurnaq ekenin álem moıyndap jatsa, ol da zor qýanysh.