«Taza qala» jobasy: Túrlengen Túrkistan tazalyqqa qanshalyqty mán beredi
Baǵdarlama barysynda tilshilerdiń biri qalanyń kórikti kóshelerin kórsetedi. Endi biri shahar kelbetin qashyryp, tazalyǵyna syn bolǵan tustaryn anyqtaıdy. Bul derekter sarapshylarǵa jiberiledi jáne 10 balldyq júıemen baǵalanady. Basty krıterııler – kóshelerdegi tazalyq pen tártip, kommýnaldyq qyzmettiń jumys júıesi, abattandyrý, halyq mádenıeti, qala estetıkasy bolmaq.
Qala kelbeti
Búgingi Túrkistan kóne men jańa zamannyń toǵysqan ordasyna aınaldy. Buryn mavzoleı, kesene, tarıhı oryndarymen tanylsa, baıyrǵy baba meken qazir saıabaqtarymen, oıyn-saýyq keshenderimen, mádenı oryndarymen erekshelenedi. Keıingi jyldary tarıhı shahardyń aýqymy keńeıip, qaryshtap damyp keledi. 220 myń halqy bar qala aýmaǵy 6 sektorǵa bólingen, 32 saıabaq, taǵy sonsha demalys alleıasy bar. Oblys ortalyǵyndaǵy kógaldy aımaqtyń aýmaǵy 262 gektarǵa jetti. Bir jylda mıllıonǵa jýyq aǵash otyrǵyzylyp, gektar-gektar jerge gúl egilgen.
Túrkistanda bes jyl bolmaǵan adam múldem jańa qalaǵa kelgendeı kúı keshedi. «Kerýen saraı» tarıhı mekenniń estetıkasyna sán qosyp tur. ıAssaýı kesenesiniń mańyndaǵy abattandyrý jumystary shóleıttiń ortasyndaǵy erekshe oazıs syndy. Mundaı tańǵajaıyp kórinisti qalanyń ortalyǵynan da, kireberisinen de baıqaısyz. Óıtkeni, elimizdegi eń jańa áýejaılardyń biri Túrkistanda ashylǵan. Hazret Sultan halyqaralyq əýejaıy halyqaralyq standarttarǵa saı salynǵan jáne jylyna 3 mıllıon jolaýshyny tasymaldaýǵa qabiletti. Tórt jylda áýejaı aýmaǵyna 140 myńnan asa aǵash egilgen.
Sonymen birge, Qazaqstandaǵy eń eski temirjol vokzaly da osynda. Túrkistan oblys ortalyǵy statýsyn ıelengen sátten bastap, 120 jyl buryn boı kótergen qala vokzalyna erekshe kóńil bóline bastady. Ǵasyr kýágeri atanǵan nysan aýmaǵynda trotýar tóselip, jaryqsham, oryndyqtar, qoqys jáshikteri ornatylǵan, jasyl jelekter egilip, jan-jaǵyndaǵy dúńgirshekter men nysandardyń syrt kelbeti shyǵys úlgisinde qaptalǵan. Shaharǵa keletin týrıster sany da jyldan-jylǵa kóbeıip keledi. Sondyqtan túrlengen Túrkistanǵa qoıylatyn tazalyq talaptary da arta túspek.
Halyq mádenıeti
Túrkistannyń turǵyndary da óz aýlasyn ásemdeýmen belsendi aınalysady. Aımaqtyń topyraǵy negizinen sortań bolsa da, kóz qýantar baý-baqsha ósirý úshin biraz ter tógiledi. Bizdi qonaq etken Gúlzarash Nálibaeva jasyl jelek jaıqalyp turý úshin jyl saıyn jerdi qunarlandyryp, jetkilikti kólemde sý berip, talmaı jumys isteıtinin aıtty. Baqshada túrli-tústi gúldermen qatar, arsha, qaraǵaı, túrik almasy, badam jańǵaǵy ósip tur. Bul úıdiń aýlasyna qarlyǵashtar jıi uıa salady eken. Qazaqta bul qusty baqyt pen berekeniń nyshany deıdi.
«Osydan 3-4 jyl buryn alǵash kóship kelgende bul jerdiń topyraǵy tas aralasqan, laı edi. Jyl saıyn topyraqqa tyńaıtqysh seýip, jerdi qunarlandyryp aldyq. Bul iske barsha otbasymyz atsalysady. Burynǵy úıimizde jyl saıyn qarlyǵash kelip uıa salatyn. Úıdi aýystyrǵanda qarlyǵashymyz sonda qalyp ketti. Eki jyldan keıin erte kóktemde jańa úıimizge bir top qarlyǵash kelip, basymyzdan aınala berdi. Baıaǵy qarlyǵashtarymyz bizdi izdep tapty dep topshyladyq», - deıdi G. Nálibaeva.
Aıta keteıik, baǵdarlama tilshileri qala halqynyń tazalyq mádenıetin tekserý úshin eksperıment jasap kórdi. Saıabaqta serýendeýshilerge sypyrǵysh usynyp, birge tazalaýdy usynǵanda ony túsinbegender de, týǵan ólkeniń tazalyǵyna birer mınýtyn qıǵandar da tabyldy. Tájirıbe jumystary munymen aıaqtalǵan joq. Júrgizýshi saıabaq mańyndaǵy qoqysty turǵyndarmen birge jınaýǵa tyrysty.
Qoqys toly kósheler
Túrkistan qalasynda jyl basynan beri 80-ge jýyq senbilik ótken eken. Árbir sharaǵa 20 myńǵa jýyq adam atsalysady, 1,5 myń kóshe tazalanady. Tipti, ortalyq saıabaqta mamandar aptap ystyqqa qaramastan kóshelerdi ysqylap jýady eken.
Degenmen, bul sharalar shahar tazalyǵyn saqtaý úshin jetkiliksiz kórindi. Óıtkeni, kóshedegi qoqys jáshikteri ilýde bireý, qaldyq tastaıyn deseń de oryn joq. Shashylyp jatqan qoqys kórinisteri birneshe ret aldymyzdan shyqty.
Óńirdegi máselelerdi tereńinen zerttep júrgen ekolog, Halyqaralyq qazaq-túrik ýnıversıtetiniń professory Amankúl Aqbasova turmystyq qaldyqtarmen qatar, medıtsınalyq qoqys máselesi de tolǵandyratynyn aıtady.
«Qoqys ár úıdiń janynda, ár mekemeniń janynda shashylyp jatyr. Onyń ishinde medıtsınalyq qaldyqtardy bólek jınap, arnaıy polıgondarǵa jetkizý kerek. Óıtkeni olar túrli aýrýdy qozdyrady. Keıde adamdar qoqysty órtep jatady, polımer, plastmassa qaldyqtardy órtegende qaterli isik týdyratyn kantserogendi zattar bólinedi. Bizdiń kóptegen aýrýǵa shaldyǵýymyz soǵan baılanysty», - dep túsindirdi ekolog.
Ásirese, qalanyń ortalyq bazarynda aryqtarǵa sý emes, qoqys tolǵan. Barlyǵy derlik – qaıta óńdeýge jaraıtyn plastık pen shyny qaldyqtar. Bul rette Túrkistan qalasynyń mańynda plastıkti qaıta óńdeıtin «Sauran plast» zaýyty jumys istep tur.
Munda plastık qubyrlar, qurylysqa qajetti zattar, tipti paket daıyndaıtyn polımer óndiriledi. Bul zaýyttyń ózi jylyna myń tonna plastık qoqysyn qaıta óńdeıdi. Ony polıgondardan alady, qaldyqty qunttap, jınap, tapsyrýǵa ákeletin turǵyndar da barshylyq.
Baǵdarlamaǵa Túrkistan qalasynyń ákimi Nurbol Turashbekov arnaıy suhbat berdi. Ákim barlyq máseleden habardar ekenin, alaıda aýqymdy is bir mezette sheshilmeıtinin jetkizdi.
«Qala bolǵasyn, turǵyndar kóp bolǵasyn, bárin tap-taza ustaý múmkin emes. Ózińiz bilesiz, tazalyq jumystary jeke kásipkerlerge bekitip berilgen. Oǵan qosa, Sháýildir baǵytynda qoqys tastaıtyn arnaıy oryn belgilengen. Bul baǵyttaǵy jobany jeke ınvestıtsııa esebinen iske asyramyz degen jospar bar. Keler jyldyń sońynda naqty nátıje bolady. Qala halqynyń tazalyq mádenıetin kóterý úshin zııaly qaýymmen, aqsaqaldarmen birlese otyryp, bul jumystardy joǵarǵy deńgeıge shyǵaramyz», - dep túsindirdi ákim.
Sarapshylar baǵasy
Ádettegideı «Taza qala» jobasynyń túsirilimin Parlament Májilisiniń depýtaty Erbolat Satybaldın, «Jasyl damý» AQ qaldyqtardy basqarý departamentiniń dırektory Sábıt Qashqynbaev, ýrbanıst Tursyn Jıenbaeva kórdi jáne qalanyń ekologııalyq ahýalyna óz baǵalaryn berdi.
«Túrkistan – Táýelsiz Qazaqstanda salynyp jatqan jańa qala. Onyń arhıtektýralyq kelbeti, salynyp jatqan ǵımarattar kóńilden shyǵady. Túrkistannyń topyraǵy tuzdy, shóleıt aımaq ekenine qaramastan kógaldandyrý jumystary júrgizilip jatyr. Jaman emes. Qala tez óskenimen, eski káriz júıeleri sekildi problema bar. Odan keıin turmystyq qatty qaldyqtardy jınaý men suryptaýda aqaý bar dep esepteımin», - dedi depýtat E. Satybaldın.
Ýrbanıstıka ortalyǵynyń jetekshi mamany Tursyn Jıenbaeva qalada kógaldandyrý jumystary jaqsy júrgizilgenin, jasyl jelekter tez beıimdelgenin atap ótti. Áıtse de, qoqystyń kóptigi jáne sırek jınalýy, qalanyń estetıkasyn buzatyn jarnamalardyń kóptigi úshin upaıdy tómendetken.
«Birinshiden, qoqys jınaıtyn jáshikter jetispeıdi, óte az, óte kishkentaı, ishine qoqys syımaı jatqany kórinip tur. Ekinshiden, qoqysty suryptaýǵa esh múmkindik joq. Úshinshiden, tazalyqqa qatysty túsindirý-nasıhat jumystaryn júrgizip jatqany kórinbeıdi. Jaǵymdy jaǵy – jaıaý júrginshiler serýendeıtin alańdar jaqsy jabdyqtalǵan», - dep baǵa berdi Sábıt Qashqynbaev.
Baǵalaý nátıjesinde Túrkistan qalasy «Taza qala» reıtınginde 18 upaı aldy.
Aıta keteıik, Memleket basshysy Qasym-Jomart Toqaevtyń «Taza Qazaqstan» bastamasy aıasynda Prezıdent Teleradıokesheni «Taza qala» aýqymdy telejobasyn qolǵa aldy. Alǵashqy túsirilim Taraz, Shymkent, Túrkistan, Qyzylorda qalalarynan bastaldy.
7 maýsym kúni «Taza qalanyń» Shymkent qalasyndaǵy shyǵarylymy «Jibek Joly» telearnasynan kórsetilgen edi, al Kazinform agenttiginiń saıtynda fotoreportaj jarııalandy.