«Taza qala» jobasy Shymkentte: kósheler, jasyl jelekter, halyq mádenıeti
Túsirilim toby Qazaqstannyń iri jáne shaǵyn qalalaryna barady jáne árqaısysynyń tazalyǵy men kórki týraly áńgimeleıdi. Ár shyǵarylymda tilshiler jergilikti bılik ókilderimen suhbattasyp, táýelsiz ekolog-sarapshylarmen birge óz baǵalaryn beredi. Bul eldi mekender men jalpy óńirlerdiń sanıtarlyq tazalyq, ekologııalyq tazalyq, abattandyrý boıynsha obektıvti reıtıngin jasaýǵa múmkindik beredi.
Baǵdarlama shyǵarylymdary «Jibek Joly» telearnasynyń efırinen kórsetiledi, al Kazinform agenttiginiń saıtynda foto jáne vıdeoreportajdar serııasy shyǵady.
Jasyl jelek 4 mıllıonnan asady
«Shymkent» ataýy keı derekterde «jasyl qala», «kók jaılaý» degen maǵyna beredi. Bir jyldaǵy 365 kúnniń 300-i shýaqty. Sodan bolar, shahar atýyn aıtqanda «shyraıly» sózi qatar júredi. Al onyń tazalyǵyn saqtap, sáýleti men kórkin ajarlandyra túsýge turaqty ótip jatqan ekologııalyq aktsııalardyń áseri tipti zor. Munda 13 saıabaq, 45 gúlzar men alleıa bar. Orman baqtary, saıabaqtar, skverler, gúlzarlar 6 myń gektar aýmaqty alyp jatyr. Alysqa barmaı, Shymkent áýejaıynan shyqqanda-aq, saıaly kóleńkesi bar saıabaqqa tap bolasyz. Qala qonaqtary áýejaıdan shyǵyp, shaharǵa barýǵa asyǵa qoımaıdy. Jaqynda ǵana jóndeýden ótken temirjol vokzaly da gúlmen kómkerilip tur.
Ýaqyt taýyp qala kóshelerindegi árbir aǵashty sanap shyqsańyz tórt mıllıonǵa deıin jetesiz. Ásirese, úıeńki, shaǵan, qyzyl japyraqty pıısardı, Qyrym qaraǵaıyn kóp keziktirýge bolady. Qazaqy oıý-órnek eskızinde kósheler qyzyl salvııa, lımondy tagetıs sekildi gúldermen kómkerilgen. Shymkent logotıpinde beınelengen qyzǵaldaqtyń sany mıllıonnan asady. Ótken jyly Prezıdenttiń 5 jylda orman alqabynda 2 mlrd jáne eldi mekenderde 15 mln aǵash kóshetin otyrǵyzý tapsyrmasymen qaladaǵy orman qoryna 60 myń kóshet, kóshelerge – 120 myń kóshet otyrǵyzylǵan. Bıylǵy aǵash egý maýsymynda orman qoryna taǵy 20 myń kóshet qosyldy, al jospardyń basym bóligi – 120 myń kóshet kúz mezgilinde egiledi.
Máselen, Shymkenttegi Asanbaı Asqarov atyndaǵy dendrosaıabaqta aǵashtyń 560 túrin tamashalaýǵa bolady. 1979 jylǵa deıin bul aýmaqta qalanyń qoqys kúresini ǵana bar edi. Sol kezdegi Shymkent obkomynyń birinshi hatshysy Asanbaı Asqarov bar qoqysty tazartyp, bolashaq saıabaqtyń alǵashqy shybyǵyn ózi ekken kórinedi. Jaı saıabaq emes, Orta Azııa, Qyrym, Eýropa, Kavkaz, Qıyr Shyǵys, Sibir, Shyǵys Azııa, Soltústik Amerıkadan 560 túrli aǵash túri ákelingen dendrarıı ashýdy kózdegen. Olardyń birazy topyraqty jersinbedi, birazy búgingi kúnge deıin jetti. Atap aıtqanda, soltústikamerıkalyq Qyzǵaldaq aǵashyn tek qana osy saıabaqtan tamashalaýǵa bolady. Onyń gúli kádimgi qyzǵaldaqqa uqsaıdy. Odan bólek, talshyn, jóke, Sıvers almasy, torańǵy, arsha, kók shyrsha sekildi sırek kezdesetin aǵashtar kútip-baptalady. Qazirgi ýaqytta 117 gektarǵa sozylǵan bul jasyl beldeý qalanyń kórkine de, ekologııasyna da úlken septigin tıgizýde.
Ońtústik turǵyndarynda tal egý mádenıeti joǵary
«Taza qala» telejobasynda Shymkenttegi kópqabatty turǵyn úılerdiń aýlasy, kóshelerdegi tazalyq pen tártip, turǵyndardyń ekologııalyq mádenıetine basa mán beriledi. Qalanyń jańa aýdandary, tozyǵy jetken turǵyn alaptary, tazalyqqa beı-jaı qaramaıtyn belsendi turǵyndar men qulyq tanytpaǵandar da boıamasyz qaz-qalpynda kórsetiledi.
Shymkentte eńbektegen baladan eńkeıgen qartqa deıin tazalyqqa beıim be dep oıladyq. Halyq kóp júretin saıabaqta táı-táı basqan búldirshinniń qoqysty arnaıy jáshikke tastaǵanyn kórsek, aýlasyn jańartyp, syrlap júrgen Ilıa ataı tazalyq úshin qatty alańdaıdy. Mundaǵy gúlzar da qarııanyń qolynan shyqqan. Degenmen bárine ózi ǵana júgirip júrginine ókpeli. Kórshileri esh qoldaý kórsetpeıtinin aıtyp shaǵymdanýda.
Aıta keteıik, «Taza qala» telejobasynda Jaıdarman juldyzy, akter Qanat Tashan, Rıo Olımpıadasynyń kúmis júldegeri Jazıra Japparqul Shymkent ekologııasy men ózderiniń súıikti oryndary týraly áńgimeleıdi.
«Ózime Abaı saıabaǵy qatty unaıdy. Jattyǵý jasap, serýendeýge jıi baramyn. Qazir Shymkent qalasynyń aýyr atletıka mektebinde jumys isteımin. Sport kesheniniń aýlasyn tazartamyz, aǵash egemiz, balalardy tazalyqqa shaqyramyz. 2010 jyly jasóspirimder olımpıadasyna Sıngapýr qalasyna barǵanmyn. Sonda qalanyń tazalyǵyn kórip, qatty áser alǵan edim. Sondaı jaqsy deńgeıge umtylý kerek, umytylyp ta kelemiz. Senbilikke jıi shyǵamyz – bul elimiz ben jerimiz úshin úlken qurmet, ıgi is dep oılaımyn. Ońtústiktiń adamdaryna tal egý, gúl egý esh qıyn emes. Keıbir kópqabatty úı aldyndaǵy aǵashtardy egýge ózim kómekteskenmin. Óz jerimizdi ózimiz kórkeıtýimiz kerek», - deıdi aýyr atlet Jazıra Japparqul.
Qoqys shyǵarý isinde qıyndyq bar
Qalanyń eski bóliginiń biri – «Zelenaıa balka» atalyp ketken Kóksaı-1, Kóksaı-2 shaǵynaýdandary. Ǵasyrdan astam tarıhy bar shaǵynaýdan ábden eskirip, ınfraqurylymy tozǵan. Qulaýǵa shaq qalǵan úıler men shashylǵan qoqystyń shaharǵa sán bermeıtini anyq. Ár úıden aqqan káriz sýy ortaq kóshelerdegi aryqqa túsip, ıistenip jatyr. Qoqys aptasyna bir-aq ret áketiledi, keıde kólik synyp qalsa, tutas shaǵynaýdannyń turmystyq qaldyǵy 2-3 aptada bir jınalatyn kórinedi. Al jergilikti ákimdik 15 jyldan beri bul eski úılerdi súrip, jańa zamanaýı aýmaq jasaımyz dep qurǵaq ýáde berip keledi.
Shymkenttiń jańa baspanalarynyń birinde de qoqys konteınerleri aýzy-murnyna deıin tolyp tur. Óıtkeni qalalyq kommýnaldyq qyzmet 10 kúnnen beri qoqysty alyp ketpegen. Turǵyndardyń aıtýynsha, úsh jyl buryn salynǵan jańa úıdiń qasbeti qulap, irgesi ajyrap, jertólesine qar men jańbyrdyń sýy jınalyp qalady. Qurylys kompanııasy úı aınalasyndaǵy joldy qazyp, tekserý jumystaryn júrgizgen. Alaıda is aıaqsyz qalyp, jol jabyny qalpyna kelmegen, saldarynan kommýnaldyq qyzmet kóligi úı aýmaǵyna kire de almaıdy. Kommýnaldyq qyzmet te, merdiger de máseleni qalaı sheshetinin naqty aıtpaǵan. Bul úıdiń syrt kelbetine zııanyn tıgizip, qala estetıkasyna keri áserin tıgizip tur.
Jalpy Shymkenttiń qatty turmystyq qaldyqtary Aqtas-1 eldi mekenindegi polıgonǵa jetkiziledi. Bul polıgonǵa kúnine 600-700 tonna turmystyq qaldyq kelip túsedi. Onda qaıta óńdeletin zattar (plastık, shyny ydystar, qaǵaz jáne karton, metall) suryptalyp, qaıta óńdeýge jiberiledi. Qalǵan aralas qoqys polıgonǵa kómiledi. Máselen shymkenttik «EvroKrıstall» kásiporny jyl saıyn qaladan shyǵatyn 8,5 myń tonna shyny qaldyǵyn óńdeıdi. Nátıjesinde zaýyt 200 ml-den 3 lıtrge deıin túrli formadaǵy sapaly shyny ydystaryn jasap shyǵarady. Onyń ishinde konservileýge arnalǵan bankalar, shyryn, syra, soda, sharap, lıker-araq ónimderine arnalǵan bótelkeler bar. Bul buıymdar Qazaqstan men kórshiles elderdiń óńdeý jáne tamaq ónerkásibinde keńinen qoldanylýda.
Sarapshylar ne deıdi
«Taza qala» baǵdarlamasynda qos júrgizýshi qalanyń jaqsy jáne kemshin tustaryn ashyq kórsetti. Bul derekter sarapshylarǵa tapsyryldy. Mamandar qala kóshelerindegi tazalyq, kommýnaldyq qyzmet jumysy, jasyl jelek egý, turǵyndardyń mádenıeti, qalanyń jalpy estetıkasy sekildi bes kretırııge súıene otyryp, on balldyq júıemen baǵalaıdy.
Osylaısha «Taza qala» jobasynyń Shymkent qalasyndaǵy túsirilimin Parlament Májilisiniń depýtaty Erbolat Satybaldın, ekolog Sábıt Qashqynbaev, ýrbanıst Tursyn Jıenbaeva kórdi jáne qalanyń ekologııalyq ahýalyna óz baǵalaryn berdi. Ásirese sarapshylar qalala qoqys jáshikteri az ekenin, sol sebepti turǵyndar qaldyqty kóshege tastaýǵa májbúr ekenin atap ótti. Halyq kóp júretin oryndarda árbir 20-30 metrde qoqys tastaıtyn jáshik bolýy kerek.
«Shymkent – óte tez, qarqyndy damyp kele jatqan qala. Mundaǵy jasyl jelektiń sany da qýantady. On upaı qoımaǵan sebebim – káriz júıesinde jáne qatty turmystyq qaldyqty shyǵarýda olqy tustarynyń bolýy», - dedi ekolog Sábıt Qashqynbaev.
Nátıjesinde «Taza qala» reıtınginde Shymkent qalasy 18 upaıǵa ıe bolady.
Eske sala ketsek, Memleket basshysy Qasym-Jomart Toqaevtyń «Taza Qazaqstan» bastamasy aıasynda Prezıdent Teleradıokesheni «Taza qala» aýqymdy telejobasy ázirleýde. Alǵashqy túsirilim Taraz, Shymkent, Túrkistan, Qyzylorda qalalarynan bastaldy.