«Taza qala» Qyzylordada – Syr eliniń tazalyǵy qaı deńgeıde
Qala kelbeti
Sońǵy 10 jyl kóleminde Qyzylordany kórkeıtý, kógaldandyrý, tazalyǵyn qalypta ustaý máselesine erekshe den qoıylyp, tıisti sharalar qolǵa alynyp keledi. Jyldan jylǵa jańa móltek aýdandardyń sany da artyp jatyr. 2017 jyldan bastap qalanyń sol jaǵalaýy qarqyndy qurylys alańyna aınaldy. Qazirdiń ózinde bilim ordasy, jastar ortalyǵy, saıabaqtar men turǵyn úıler kóptiń ıgiligine berilgen.
Qyzylordada «Taza Qazaqstan» aktsııasynyń sheńberinde apta saıyn senbilikter uıymdastyrylyp turady. Árbir turǵyny ózine jaqyn, yńǵaıly ortany tańdap, birer saǵat ýaqytyn bólip tazalyq jumystaryna atsalysa alady. Saıabaqtar, bazar, ortalyq alań negizinen taza. Qala negizinen taza. Áıtse de, aragidik shashylǵan, jáshikke syımaı jatqan qoqys baıqaldy. Bazar mańyndaǵy retsiz qoıylǵan dúńgirshekter ataýy da qala estetıkasyna úılespeı tur.
Jergilikti turǵyndar shahardyń tazalyǵy men estetıkasyna syn bolarlyq ózge de problemalardy atady. Máselen Abaı dańǵyly boıynda «Ýnıversam» móltek aýdany bar. Keńestik kezeńde salynǵan úılerge bes jyl buryn modernızatsııa jasalǵan. Oǵan qajetti qarajat turǵyndardyń qaltasynan alynǵan. Biraq bul jumystarǵa halyqtyń kóńili tolmaıdy. Sebebi jańartý barysynda úıdiń syrtqy kelbeti ǵana jańaryp, jertóledegi qubyrlar, ishki podezder men ishki aýla ózgerissiz qalǵan.
2016 jyly salynǵan «Quralaı» turǵyn úı kesheni salystyrmaly túrde jańa úılerdiń qatarynda. Qala ortalyǵyndaǵy, joǵary sanatty úı bolyp da sanalady. Alaıda turǵyndar káriz júıesindegi qolqany qabatyn ıisten zardap shegip otyr. Káriz júıesine kúrdeli jóndeý jumystary júrgizilse de, másele sheshilmepti. Kommýnaldyq qyzmet te bul máseleden at tonyn ala qashady eken.
Áıtse de, qaladaǵy eski úıler máselesi kezeń kezeńimen sheshilip keledi. Halyq arasynda «ıÝjnyı» atanyp ketken shaǵyn aýdannyń 1975 jyly salynǵanyna sený qıyn. Qyzyldy-jasyldy syrlanǵan úılerdiń aýlasy da kóz qýantady. Balalar oınaıtyn alańqaı, úlkenderge samaljaılar ornatylǵan. Bul aýlada qoqys ataýlyny kórmeısiz. Baǵdarlamaǵa suhbat bergen turǵyndar tazalyqshylar jumysyna dán rıza ekenin aıtýda. Jalpy alǵanda saýalnamaǵa qatysqan qyzylordalyqtar sońǵy jyldary júrgizilip jatqan tazalyq jumystaryna kóńili tolatynyn aıtty.
2 mıllıon aǵash ekken Bektaı ata
Qyzylorda qarqyndy qurylys alańyna aınaldy. Sońǵy jyldary boı kótergen turǵyn úı keshenderiniń sany artyp keledi. «Araı», «Astana», «Báıterek» syndy sý jańa móltek aýdandar el ıgiligine berildi. Al sondaǵy aýlalardy abattandyrýdy jurtshylyq óz qolyna alǵan eken. Mysaly Berdiqoja Kenjebaev ózi turǵan úıdiń aýlasyn jaıqaltyp jibergen. Segiz jyl buryn kóship kelgen qala turǵyny aǵash egý, abattandyrý jumystaryn sol kezde aq bastap ketipti.
«Qyzylordada aǵash ósirý qıyn. Ózim de talaı shybyq ektim, shyqpady. Erinbeı qaıta-qaıta talpynyp, nátıjege jettim. Qazir aýlamyzdyń kógerip, jasyl jelekke malynyp tur», - deıdi qala turǵyny.
85 jastaǵy Bektaı Súleımenov te esh qaıtarymsyz qalany abattandyrý, kórkeıtý jumystaryna atsalysady. Aqsaqal buryn agronom bolyp qyzmet etken jáne búgingi kúnge deıin 2 mıllıon aǵash ósiripti. Birazynyń kósheti syr eliniń kóshelerinde jaıqalyp tur.
«Kún saıyn 8 gektar jerdi aınalyp, aǵashtardyń kútimin jasaımyn. Shybyq egemin, sýaramyn, shóbin otaımyn. Áýejaıǵa bara jatqan joldaǵy aǵashtardyń bári meniń kóshetterim», - deıdi B. Súleımenov.
Qalada birneshe shaqyrymǵa sozylǵan ortalyq kósheler bar. Abaı dańǵyly – shahardyń bir basynan ekinshi basyna sozylyp, basqa da kóshelermen jalǵasyp jatqan jol. Qalanyń aýqymdy oıyn-saýyq ortalyǵy da, saıabaǵy, jaǵajaı, akvaparkteri de osy kósheniń boıynda. Halyq keshqurym osy skverdiń boıynda serýendeıdi. Degenmen, munda bir de bir qoqys kezikpedi. Bul qyzylordalyqtardyń tazalyq mádenıetiniń kórsetkishi.
Ákim ne deıdi
Qyzylorda qalasyn 8 jyl basqaryp, keıinirek oblys tizginin qolǵa alǵan Nurlybek Nálibaev «Taza qala» baǵdarlamasyna arnaıy suhbat berdi jáne turǵyndardy tolǵandyrǵan ózekti suraqtarǵa jaýap berdi.
«Ýnıversam móltekaýdanynda negizinen 1964 jylǵy eski úıler ornalasqan. Jertóleni tazartý bizdiń josparymyzda bar. Óıtkeni jylý da, sý da jertóle arqyly ótedi. Qaladaǵy kóptegen úıler negizinen eski, sondyqtan jertóleni de birge jóndep ketemiz. Naqty «Ýnıversam» aımaǵy bıyl jasalady», - dep ýáde berdi oblys ákimi.
Al «Quralaı» keshenindegi káriz máselesi oblys ákimine tańsyq bolyp shyqty. Sol jerde oblys basshysy qala ákimi Serik Qojanııazovty shaqyryp máseleni retteýdi tapsyrdy.
Abaı Qunanbaıuly men Muratbaev kósheleriniń qıylysyndaǵy úılerdiń jaǵdaıy basshy nazarynda eken.
«Kúndelikti áleýmettik jelini qarap otyramyz. Ol úshin arnaıy bekitilgen qyzmetker bar, ózim de kúnine 1-2 saǵat jeke qaraımyn. Turǵyndardyń aryz-shaǵymyn kórsem, kún demeı, tún demeı, jaýapty adamdarǵa tapsyrma beremin. Meniń uıaly telefonymnyń nómirin búkil qyzylordalyqtar biledi. Ómir boǵlasyn kemshilikter, aqaýlar bolady. Degenmen biz jyldam reaktsııa berip, qalpyna keltirýge tyrysamyz», - deıdi N. Nálibaev.
Sarapshylar baǵasy
«Taza qala» baǵdarlamasyndaǵy barlyq derekter ekolog, ýrbanıst sekildi arnaıy sarapshylarǵa tapsyrylady. Mamandar kóshedegi tazalyq pen tártip, kommýnaldyq qyzmettiń jumys júıesi, abattandyrý, halyq mádenıeti, qala estetıkasy sekildi bes krıterıı boıynsha baǵalaıdy. Bul shyǵarylymdy da Parlament Májilisiniń depýtaty Erbolat Satybaldın, «Jasyl damý» AQ qaldyqtardy basqarý departamentiniń dırektory Sábıt Qashqynbaev, ýrbanıst Tursyn Jıenbaeva arnaıy kórdi jáne qalanyń hal-ahýalyna óz baǵalaryn berdi.
«Qalanyń kelbeti óte jaqsy, estetıkalyq jaǵynan da talǵammen ósip keledi. Biraq eski qalanyń da problemalaryn umytpaý kerek, ásirese káriz jıúeleri, qatty qaldyqtardy jınaý men shyǵarýda másele bar. Qyzylorda aýa raıynyń qolaısyzdyǵyna, topyraq qunarynyń tómendigine qaramastan, qyrýar qarajat bólip, kógaldandyrýǵa, abattandyrýǵa umtylyp jatyr. Baǵalaýda osy umtylystaryn eskerdim jáne Qyzylorda qalasy keıin kók jelekke oranǵan qala bolaryna senemin», - deıdi Erbolat Satybaldın.
Sarapshylar qatty qaldyqtardy óńdeý men suryptaý máselesi basqa qalalarmen uqsas ekenin, qoqys jáshikteri men ınfraqurylym jetispeıtinin aıtty.
«Sonymen birge, qala halqynyń eńbekqorlyǵyn baıqadym. Tómen baǵa qalanyń estetıkasyna, sonyń ishinde ǵımarattardyń kelbeti men jaǵdaıyna qoıylady», - dedi ýrbanıst T. Jıenbaeva.
Jalpy esepte Qyzylorda qalasy 20 upaımen óńirler arasynda kósh bastap tur.
Aıta keteıik, Memleket basshysy Qasym-Jomart Toqaevtyń «Taza Qazaqstan» bastamasy aıasynda Prezıdent Teleradıokesheni «Taza qala» aýqymdy telejobasyn qolǵa aldy. Alǵashqy túsirilim Taraz, Shymkent, Túrkistan, Qyzylorda qalalarynda bastaldy.
Buǵan deıin Kazinform saıtynda Shymkent, Túrkistan jáne Taraz qalalarynyń tazalyǵy jóninde fotoreportaj jarııalanǵan edi.