«Taza qala» eń iri megapolıste: ekologııalyq sanany qalaı kóterý kerek
Eski aýlalar qalaı túrlendi
Qazaqstannyń eń úlken megapolısi, mádenı astanasy, bilim jáne ǵylym ortalyǵy – Almaty. Іle Alataýynyń baýraıynda, teńiz deńgeıinen myńdaǵan metr bıiktikte ornyqqan qala kórkimen kóz tartady. Munda da ózge qalalar sekildi eski úılerdi qaıta jańǵyrtý máselesi ózekti. Almaly aýdany Abaı kóshesiniń boıyndaǵy úılerdiń turǵyndary «Halyq qatysatyn bıýdjet» baǵdarlamasy arqyly ótken ǵasyrdyń 70-jyldary salynǵan aýlasyn jańartqan. Turǵyndardyń aıtýynsha, kórshiler ózderi uıymdasyp, baǵdarlamaǵa qatysýǵa ótinish jibergen. Demalys ornynyń sán úlgisin de ózderi tańdaǵan. Jaǵdaıdy jaqsartý – ákimdikke, al menshikke jaýapkershilikpen qaraý – turǵyndarǵa mindet. Osylaısha turǵyndar qalalyq «Úlgili aýla» nomınatsııasyn jeńip alǵan.
Qaladaǵy jańa aýdandardyń biri sanalatyn Naýryzbaı aýdany da «Halyq qatysatyn bıýdjet» baǵdarlamasy arqyly abattandyrylǵan. 200 myńnan astam turǵyny bar bul aýdanda bıyldyń ózinde 2,5 mlrd teńgege 40 joba iske asyrylmaq. Munyń qatarynda qoǵamdyq keńistikterdi abattandyrý, aýdan estetıkasyn qalypqa keltirý jumystary da bar.
«Qalqaman» yqsham aýdanyndaǵy bul oryn ótken jyly qaraýsyz aýmaq bolyp, retsiz qoqys pen kezbelerdiń mekenine aınalǵan edi. Endi mine, halyq serýendeıtin jelekjoldar salyndy.
Al Alataý aýdanynda kóp jyldan beri tazalanbaǵan Qarasý kóli tazartylyp jatyr. Munda jergilikti turǵyndar kóp jyldan beri demalyp, balyq aýlaıtyn. Alaıda ýaqyt óte kól tazalanbaı, laılana bastady, qaldyqtar kóbeıip, kúıi ketti. Qala ákimdigi ótken jyly kóldi tazalaý jumystary bastalǵanyn, bul jumystar kúzge deıin aıaqtalatynyn aıtady.
Baǵdarlamaǵa arnaıy suhbat bergen qala ákiminiń orynbasary Beıbit Shahanov Prezıdent bastamashylyq etken «Taza Qazaqstan» naýqanynda qandaı is-sharalar jasalǵanyn aıtyp berdi.
«Prezıdenttiń bastamasy «Almaty – bizdiń ortaq úıimiz» naýqanymen sáýir aıynda bastaldy. Onyń eń alǵashqy kezeńinde qystan keıin qalany tazalaý, abattandyrý, buzylǵan jerlerin retteýden bastaldy. Odan keıin ártúrli ekologııalyq aktsııalar ótkizildi. Qala úlken bolǵandyqtan, túrli máseleler de bar.
Kólik júretin joldyń sapasy, qoqys jáshikteriniń shamadan tys tolýy sekildi úlken qalanyń kishkentaı máseleleri de jeterlik. Qaladaǵy uzyn-sonar keptelis ańyzǵa aınaldy deýge bolady. Qoqysty, plastıkti bólek jınaıtyn konteınerler ornatylǵan. Alaıda baǵdarlama júrgizýshileri barlyq qoqystyń bir kólikke tıelip áketiletinin kórdi. Polıgonǵa barǵanda bul qoqys qaıta suryptalady.
Ekologııalyq saýat ashatyn ortalyqtar
Ózge qalalarmen salystyrǵanda Almatyda qoqysty kádege jaratý joldary óte kóp. Munda ekostantsııalardyń birine plastık ótkizip, bonýs alatyn múmkindik bar. Oǵan qosa, medıtsınalyq qaldyqtardy qabyldaý da jolǵa qoıylǵan. Turǵyndar G sanatyndaǵy qoldanylǵan farmatsevtıkalyq preparattardy aýrýhanaǵa tapsyra alady.
Sondaı-aq, turǵyndardyń ekologııalyq saýatyn ashyp, qaıta óńdeý jóninde túrli dáris ótkizetin alǵashqy ekohab ta osynda ashylǵan. Almatylyqtar munda plastık, alıýmınıı, shyny jáne tabıǵatqa zııandy eski shamdardy ótkize alady. Sheberlik sabaǵyna qatysqysy keletinder de kúnnen-kúnge artyp keledi. Ortalyq qyzmetkerleri qaıta óńdelgen shıkizattan qumyra, stakan, saǵat, kádesyı sekildi buıymdardy jasaýdy úıretedi. Máselen bir oryndyqty jasaý úshin velosıpedpen 17 myń plastık qaqpaqty usaqtaý kerek.
«Mundaǵy másele sanaly tutynýda. Adam bir buıym jasaý úshin eńbektenedi, ter tógedi, ońaılyqpen kelmeıtinin túsinedi. Osylaısha ekologııalyq sana kóteriledi. Eń kishkentaı kómekshilerimiz – kalıfornııalyq jaýynqurttar. Olar taǵam qaldyqtaryn tyńaıtqyshqa aınaldyrady, ony aǵashtarǵa sebemiz», - deıdi joba menedjeri Erasyl Áshimbaı.
Almatyda ekologııalyq fılosofııa taqyrybynda kitap jazǵan avtorlar da bar. Olardyń biri – Áıgerim Aıýbek «Aqylbas» atty balalarǵa arnalǵan kitap toptamasyn ázirlegen.
«Bizdiń bolashaq urpaqta qalada da, aýylda da qoqysty durys óńdeýge, durys suryptaýǵa, tabıǵatty aıalaýǵa úırenetin ekologııalyq mádenıet qalyptasady degen úmitpen osyndaı kitap shyǵardyq. Tipti 11 kitaptan turatyn qorap ázirledik, onyń ishinde balalardy qyzyqtyratyn oıyndar, qoqys tastaǵan kinálini izdeý sekildi logıkalyq jumbaqtar bar», - deıdi jazýshy.
Bir paket qoqysqa – tegin kofe
Almatyny aıtqanda, onyń aınalasyndaǵy taýlar, ózender men jasyl alqaptardy eske almaý múmkin emes. «Alma Arasandaǵy» kofebıznes ıesi Mahaddın myrza da tabıǵat tazalyǵyna beı-jaı qaramaıdy – shatqaldan bir paket qoqys jınap ákelgen belsendige tegin kofe beredi. Ony belgili kınoprodıýser Nurlan Qoıanbaev Instagram jelisinde kórsetken edi. Tabıǵatty aıalap, ózgelerdi de osyǵan úndep júrgen kásipkerdiń jumysyn tanystyrý úshin baǵdarlama júrgizýshisi Á. Kárbozov pen N. Qoıanbaev qolǵa paket alyp, demalys ornynyń aınalasyn aralap shyqty. Jer sharyn aralap kıno túsirgen prodıýser Qazaqstandaǵy tazalyq deńgeıi jóninde pikirin bildirdi.
«Elimizde qoqys máselesi tym nashar dep aıtýǵa bolmaıdy, salystyrmaly túrde bizdiń el taza. Árıne árbir halyqtyń óz «erkeleri» bolady. Onnan bir adam bilmeýshilikpen dalaǵa qoqys laqtyrsa, ony terip-jınaıtyn belsendi turǵyndarymyz da kóp. Sońǵy kezde qoqys jınaý sánge aınalyp jatyr. Onyń bir sebebi – Prezıdent jarııalaǵan «Taza Qazaqstan» aktsııasy ekeni sózsiz. Tazalyq taqyrybyn Prezıdenttiń ózi qoldap jatyr, ıaǵnı bul óte mańyzdy. Patrıotızm osydan bastalady», - deıdi N. Qoıanbaev.
Almaty – álem kóshinen qalmaı damyp kele jatqan zamanaýı meken. Munda jasyl ómir saltyn ustanatyndar da jeterlik. Tanymal bloger Beıbit Álibekov alǵashqylardyń biri bolyp, elektrokar satyp alǵan edi.
«Muny halyqtyń kópshiligi haıp retinde qabyldady dep oılaımyn. Degenmen, birinshi kezekte bul qaladaǵy ekologııalyq jaǵdaıdy jaqsartý úshin jasalǵanyn aıtý kerek. Almatyny tazartýǵa rasymen múmkindigimiz bar. Kólikpen júrip, qalanyń nebir tusyn kóremiz. Zamanaýı kólikterde aýanyń lastanýyn anyqtaıtyn RM2.5 bólshekterin kórsetetin múmkindik bar. Máselen, Alataý aýdanynda JES-2 ornalasqan. Ásirese qys mezgilinde Alataý aýdanynda barǵanda «Ómirge qaýipti» degen eskertý shyǵady», - deıdi bloger.
Qalalar reıtıngi
Baǵdarlama júrgizýshileri megapolıs týraly barlyq aqparatty jınap, sarapshylarǵa tapsyrdy. Bul shyǵarylymdy ýrbanıst Tursyn Jıenbaeva, ekolog Baqtııar Shynybaı men Jasyl ekonomıkany qoldaý jáne G-Global damytý koalıtsııasynyń bas menedjeri Asyl Oqapova tamashalady. Mamandar kóshedegi tazalyq pen tártip, kommýnaldyq qyzmettiń jumys júıesi, abattandyrý, halyq mádenıeti, qala estetıkasy atty bes krıterııge súıene otyryp, qalaǵa óz baǵalaryn berdi.
«Salystyrmaly túrde Almaty qalasyn basqalardan joǵary baǵaladym. Sebebi, Almaty – jasyl jelekke oranǵan, taza qala deýge bolady. Onda barlyq turǵynǵa, týrısterge jaǵdaı jasalǵan, áli de jasalyp jatyr. Biraq qoqys jáshikteri yńǵaıly ornalasqanymen, onyń qasyna qaldyq úıip ketetinder bary ókinishti», - deıdi ýrbanıst Tursyn Jıenbaeva.
Jasyl ekonomıkany qoldaý jáne G-Global damytý koalıtsııasynyń bas menedjeri Asyl Oqapova almatylyqtardyń ekologııalyq sanasynyń óte joǵary ekenin erekshe baǵalady.
«Almatyǵa ekologııa jaǵynan kóp kóńil bólinetini kórinip tur. Qalada qaldyqtardy bólip jınaý, qaıta óńdeý salasy damyp kele jatqanyn atap ótýge bolady. Jalpy aıtqanda, Almaty qalasynyń jaǵdaıy basqa qalalarmen salystyrǵanda jaqsy degen oıdamyn», - dedi ekolog Baqtııar Shynybaı.
Jalpy esepte Almaty qalasy 25 upaı jınady jáne qalalar reıtınginde birden kósh bastady. Buǵan deıin Kazinform saıtynda Shymkent (18 upaı), Túrkistan (18), Taraz (15), Qyzylorda (20), Óskemen (11), Semeı (14) jáne Pavlodar (17) qalalarynyń tazalyǵy jóninde fotoreportaj serııasy jarııalanǵan edi.
Aıta keteıik, «Taza Qazaqstan» ekologııalyq baǵdarlamasy aıasynda telegram-bot iske qosyldy. Endi kez kelgen adam tsıfrlyq júıe arqyly quzyrly organǵa ekologııalyq aryz-shaǵymyn jetkize alady. Ol úshin bottyń basty mázirinen «ótinish joldaý» optsııasyn tańdap, máseleniń mán-jaıyn tolyq sıpattap jazyp, qosymsha foto nemese vıdeo júkteý kerek. Habarlamańyz jergilikti ákimshilikke joldanady. Artynsha ótinish tirkelgeni, qaralyp jatqany nemese oryndalǵany týraly jaýap keledi. Nátıjesinde shaǵymdanýshy oryndalǵan jumysty 5 baldyq júıemen jáne kommentarıı jazý arqyly baǵalaıdy. Eger 3-ten tómen baǵa qoıylsa, másele tyńǵylyqty atqarylýy úshin ákimdikke qaıta joldanady.