Taıqazan quıylǵan aýylda myńjyldyq tut aǵashy búr jaryp tur
Qarnaq – Túrkistan oblysyndaǵy Kentaý qalasynan 14 shaqyrym batysta, Túrkistan qalasynan 25 shaqyrym soltústikte ornalasqan tarıhı aýyl. Búginde munda on bes myńnan astam halyq tatý-tátti ǵumyr keship jatyr. Jergilikti turǵyndar negizinen egin sharýashylyǵymen aınalysady. Sharýalar maqta, kúzdik bıdaı, júgeri, kartop, júzim maqsary, jońyshqa jáne ózge de baqsha ónimderin ósirip, qasyndaǵy qos qalany kókónispen qamtamasyz etip otyr. Jaqyn mańda ornalasqan Túrkistan men Kentaý qalalaryna kúndelikti baryp-kelip jumys isteıtin qyzmetkerler de bar.
Qarnaqqa kire-beris tusta bıikte ornalasqan 3 myń oryndyq meshit kózge birden túsedi. Ǵıbadat úıin aýyl turǵyndary asarlatyp salypty. Qurylys jumystaryna Shymkent, Astana, Almaty, Tashkent, Máskeý qalalarynda turyp jatqan qarnaqtyqtar da úlesterin qosqan.
Al, taıqazan quıylǵan oryn aýyldyń ortalyǵynda ornalasqan. Úlken tóbeshek bolyp qalǵan jer arheologııalyq qazba jumystaryn júrgizýge suranyp-aq tur. Qazirgi tańda bul oryn tarıhı-mádenı nysan retinde qorǵaýǵa alynǵan. Bul týraly Qarnaq aýylyn 10 jyl basqarǵan Mamyrjan ıÝldashev esimdi azamat keń kólemde aıtyp berdi.
«Erterekte Qarnaqta metall óńdeý isi negizgi kásiptiń biri bolǵan. Áziret Sultan kesenesine Ámir Temir syıǵa tartqan, ańyzǵa aınalǵan alyp taıqazan osy Qarnaqta sheber Abdýlazız Tabrızıı áýletiniń qolymen quıylǵan. Biz úshin bul – maqtanysh. Taıqazanǵa sırek kezdesetin jeti túrli metaldyń qospasy qoldanylypty. Olardyń ishinde mys, myrysh, altyn, kúmis, qola, qorǵasyn, temir bar. Alyp qazandy quıý isi arnaıy jobamen júzege asqan. Qazannyń bólikteri qalyptarda jeke-jeke quıylyp, sońynan qurastyrylǵan. Qazandy daıyndaýda sol zamanǵa tán ózindik ereksheligi bar basqa da ozyq tehnologııalar qoldanylǵany sózsiz», - deıdi Mamyrjan ıÝldashev.
Jalpy, Qarnaq aýyly ilgeriden bilim men ǵylymnyń ortalyǵy bolǵan. Mundaǵy medreselerde esimderi el-jurtyna etene tanys Shádi Tóre, Jaıaý Musa, Shortanbaı Qanaıuly jáne Muhtar Áýezovtyń atasy Berdiqoja sekildi oıshyldar bilim alǵan. Al, bergi jyldary bir ǵana shaǵyn aýyldan 3 akademık, 15 ǵylym doktory, 50-den astam ǵylym kandıdaty shyqqan.
«HH ǵasyrdyń basynda Qarnaqta «Halfe», «Shahmuhamed ıshan», «Molda Hashyr damolla», «Ábilhaıyr qazy» atty 4 medrese bolǵan. Bir aıta keterligi, sol sátte Ortalyq Azııada Qarnaqtan bólek 4 medreseli qala bolmaǵan. Sondyqtan, Qarnaq aǵartý ortalyǵy retinde tanymaldylyǵy arta túsken. Medreseler HH ǵasyrdyń 20-jyldaryna deıin jumys istegen. Ony bitirgenderdiń bilim deńgeıi Buhara, Samarqand qalalaryndaǵy medreselerdiń shákirtterinen kem bolmaǵan», - deıdi ol.
Qazir Qarnaqtaǵy medreselerdiń orny ǵana qalǵan. Tipti buzylyp, ornyna dúken salynyp ketken. Tek, Shammat-Ishan (Shamýhammad-Ishan) medresesi ǵana mýzeı retinde saqtalyp tur.
Jergilikti turǵyndardyń aıtýynsha, alǵash bul jer qorym, meshit, al keıinnen medrese bolypty. Balalardyń saýat ashýy 1917 jylǵa deıin jalǵasqan. Sol jyldan bastap ǵımarat jetim balalar úıine berilip, 1928 jylǵa deıin paıdalanylǵan. Ǵımarat keıingi jyldary qaraýsyz qalyp ketken. Sodan 2005 jyly murajaı bolyp qaıta ashyldy.
«Qazirgi murajaıdyń jalpy alańy – 320 sharshy metr. Murajaı 26 bólmeden turady. Qabyldaý bólmesi, qor saqtaýshy bólmesi, jádigerler turatyn bólmeler, úlken aqsaraı jáne kishi aqsaraılardan jáne jer asty qylýet. Búginge jetken qundy dúnıelerdiń kóbi orta ǵasyrlar jáne jańa kezeń tarıhynan syr shertedi. Murajaıdaǵy jádigerlerdiń 80 paıyzyna jýyǵy – qolóner týyndylary. Sonymen qatar, óte baǵaly dep sanalatyn kóne kitaptar da qorda saqtaýly», - deıdi mýzeı dırektory Myrza Mırzaev.
Túrkistan oblysyndaǵy 1000 jyldyq tut aǵashy osy Qarnaq aýylynda ósip tur. Aǵashtyń túbi qýrap ketkenimen, tóbesindegi butalary búginde japyraq ashyp, kógere bastady.
Jergilikti turǵyndar ony «Májarat tut» dep ataıdy. Bıiktigi 8-9 metr bolatyn aǵashqa 6 adamnyń qushaǵy ázer jetedi.
«Jalpy, bul aǵash týraly birneshe ańyz-ápsana bar. Sonyń birinde VІІІ ǵasyrda Islam dinin Orta Azııa elderine taratýǵa kelgen arab qolbasshysy Kýteıba ıbn Mýslım otyrǵyzǵany aıtylady. Al, ekinshi nusqada Imam Bahlı esimdi dindar kisi jylqy baılaý úshin jerge qaqqan aǵash kógerip, ósip shyqqan degen derek bar. Al, keı ápsanalarda Paıǵambarymyzdyń (s.ǵ.s.) sahabalary osy mańnan ótkende bulaq basyna tirep qoıǵan asa taıaǵy qalyp ketken desedi», - deıdi shyraqshy Abdýlatıp Smaılov.
Qazir aǵashtyń túbiri qýrap ketse de, shybyqtary kógerip, japyraq ashyp tur. Al, ortasy úshke bólingen. Aýyr tartqan bólikterin turǵyndar arnaıy aǵashtarmen tirep qoıypty. Sońǵy kezde alyp aǵashty kórý úshin elimizdiń túkpir-túkpirinen arnaıy keletinder kóbeıgen. Tipti, shet elden kelip jatqandar da bar. Barshasy tut aǵashynyń basynda quran oqyp, tilek tileıdi.
Abdýlatıp Smaılovtyń aıtýynsha, aýylda mundaı tarıhı úsh tut aǵashy bolǵan. Ekeýin aýyl balalary oınap júrip, órtep jiberipti. Al, úshinshisin jergilikti turǵyndar qamqorlyqqa alyp, qorshap qoıǵan. Arnaıy qudyq qazyp, aryq tartqan.
«Kóptegen jyl boıy sýarylmaı qaldy. Sodan qýrap ketken bolatyn. Qazir sý kelip tur. Jıi-jıi sýaramyz. Búr jaryp, kók ala bastaǵanyn kórip, qýanyp júrmiz. Bul da bir jaqsylyqtyń nyshany bolar», - deıdi ol.