Taıazdaǵan Kaspıı: 10 jyldan keıin teńizdiń kúıi qandaı bolady
Kaspıı teńizinde ekologııalyq balans nege buzylǵan?
Kaspıı teńizi - jer betindegi eń úlken jabyq sý aıdyny. 1991 jyly Keńes odaǵy ydyrap, iri munaı men gaz ken oryndaryn paıdalaný bastalǵannan keıin sý qoımasy óte mańyzdy geosaıası jáne ekonomıkalyq nysanǵa aınaldy. Munyń bári teńizdiń ekologııalyq jaǵdaıyna jáne munaı, gaz óndirisine qaýip tóndirdi. Taǵy bir sebep, ónerkásip oryndary sonyń ishinde hımııalyq jáne taý-ken qaldyqtarynyń saldarynan teńizdiń lastanýy. Odan bólek, Kaspıı teńizi jaǵalaýyndaǵy qalalar halqynyń ósýi jáne turmystyq qaldyqtar da áser etedi.
Joǵaryda atalǵan jaıttar, aldymen teńiz deńgeıiniń joǵarylaýyna, keıin onyń tómendeýine alyp keldi. Nátıjesinde Kaspıı teńiziniń ekologııalyq balansy buzyldy. Kaspıı eki mıllıon jyldan astam ýaqyt boıy dúnıejúzilik muhıttan oqshaýlanǵan, osylaısha biregeı ekologııalyq júıe paıda boldy. Kaspııdiń bekiresi men ıtbalyǵyn barsha jurt biledi. Teńizdiń keńdigi jáne sýly-batpaqty jeri mıllıondaǵan qustardy mekendeýge tartady jáne ártúrli flora men faýnanyń tirshilik etý ortasy.
Teńiz florasy men faýnasyn baqylaý nátıjesinde adamdardyń oǵan áserin kórip otyrmyz. Oǵan qosa, tabıǵatty qorǵaý men retteýdiń tómendigi, sondaı-aq, teńiz boıynda ornalasqan elder arasynda quqyqtyq rejımniń bolmaýy jaǵdaıdy qıyndata túsedi.
Osynyń bári 2006 jylǵy 12 tamyzda Kaspııdi jaǵalaı ornalasqan bes memlekettiń - Ázerbaıjan, Iran, Qazaqstan, Reseı jáne Túrikmenstannyń ókilderi qol qoıǵan teńizdi qorǵaý jónindegi konventsııaǵa qaramastan oryn alýda. Konventsııanyń maqsaty - Kaspıı teńizin jáne onyń bıologııalyq resýrstaryn qorǵaý, saqtaý, qalpyna keltirý, lastanýdan qorǵaý jáne tıimdi paıdalaný.
Aıta ketsek, jyl saıyn 31 shildede «Kaspıı teńizi kúni» atalyp ótedi. Ókinishke qaraı, bul kún tek is-sharalar, kezdesýler, sondaı-aq jaǵalaý aımaqtaryn tazartý jáne abattandyrý jumystarymen shekteledi. Al ekologııalyq sharalar boıynsha alǵa jyljý joq.
Teńiz deńgeıi 1995 jyldan beri tómendep keledi
Sońǵy jyldary Kaspııdiń tartylýy qatty baıqalady. Sýdyń taıazdaýy ekologııalyq talaptardy saqtamaý saldarynan týyndap otyr. Atap aıtqanda, teńizde kómirsýtek resýrstaryn barlaý, óndirý jáne tasymaldaý kezinde ekologııalyq talaptar saqtalmaý, ónerkásip qaldyqtarynyń sýdy lastaýy, sharýashylyq-turmystyq sarqyndy sýlardy teńizge tazartpaı aǵyzý jáne sý transporttarynyń qaldyǵy sebep.
Kaspıı teńizine sý aǵyny negizinen Edil ózeni (84,5%), Kýra (6,1%) jáne Oral ózeninen (3,1%) keledi. Bul da sý aıdynynyń lastanýyna septigin tıgizedi. Atalǵan ózender sýlary, sondaı-aq Baký, Sýmgaıyt, Mahachkala, Astrahan, Túrikmenbashy, Resht, Enzelı jáne teńiz jaǵasynda ornalasqan basqa qalalardan keletin aǵyndy sý onyń lastanýyn údete túsedi.
Ázerbaıjan ekologııa jáne tabıǵı resýrstar mınıstrliginiń ulttyq gıdrometeorologııa qyzmetiniń bastyǵy Ýmaıra Tagıevanyń aıtýynsha, Kaspıı teńizi deńgeıiniń aýytqýy tarıhı qubylys. Búgingi tańda Kaspıı teńiziniń sý deńgeıi 1995 jylǵy deńgeıden 170 santımetrge tómen, biraq 1977 jyly tirkelgen eń tómengi belgiden 80 santımetrge joǵary. Monıtorıng nátıjesi de sý deńgeıiniń tómendegenin kórsetedi.
Sondaı-aq, maman teńizdiń tartylýy, gıdrometeorologııalyq protseske alyp keletin aıtyp otyr.
«Biz qazirdiń ózinde jeldi kúnderdiń jıi bolatynyn baıqap otyrmyz, bul Kaspıı teńiziniń akvatorııasyna áser tıgizedi. Sondaı-aq, sońǵy jyldary elimizde sý tasqynynyń artqanyn atap ótýimiz kerek», - deıdi Ýmaıra Tagıeva.
Kaspıı teńizindegi ekologııalyq ahýaldy ózgertý úshin ne isteý kerek?
Jalpy, teńiz jaǵalaýynda ornalasqan elder Kaspııdegi apatty jaǵdaı faktisin rastaıdy. Biraq osy jaǵdaıǵa baılanysty qandaı da bir naqty sharalar nemese jalpy saıasat týraly aıtýdyń qajeti joq. Ázerbaıjan tarapy Kaspıı teńiziniń Ázerbaıjan sektoryndaǵy ekologııalyq jaǵdaıdy baǵalaý, teńizdiń bıologııalyq resýrstary men gıdrologııalyq jaı-kúıin zertteý, teńizge teris áser etetin yqtımal sebepterdi aıqyndaý maqsatynda «Alıf Gadjıev» atty ǵylymı-zertteý kemesinde turaqty ekspedıtsııalar ótkiziletinin atap ótti.
Biraq, káriz sýlarynyń aǵynyn toqtatý, sýdy tazartý sharalary júrgizilmeıdi. Kaspıı teńiziniń Ázerbaıjan sektoryndaǵy káriz problemalary áli de bar. Kaspıı teńizine aǵatyn ózenderde de problemalar sany jyl saıyn artyp keledi. Basqa sektorlar boıynsha da osy jaǵdaı. Teńizge turmystyq tirshilik áseriniń artýy baıqalady, soǵan qaramastan sáıkes kelmeıtin ekologııalyq is-sharalar ulǵaıǵan.
Sońǵy jyldary Kaspıı teńiziniń tartylý problemasy, onyń ekologııasyna nazar aýdartty. Biraq, nazar aýdarý negizinen teńizdiń taıaz bolýymen baılanysty. Osy baǵytta qandaı da bir is-sharalardy júzege asyrý qıyn kórinedi. Kaspıı negizinen Edil ózeniniń sý kólemine jáne jaýyn-shashynǵa táýeldi. Sońǵy jyldary jaýyn-shashyn qubylysynyń ózgergeni atap ótildi. Teńizge sý aǵynynyń 84,5%-y bir ózennen quıylady. Bul jerde taǵy bir problema klımattyń ózgerýine baılanysty jáne ol aımaqtyq elder deńgeıde sheshilmeıdi. Jalpy túrli faktorlar bar, ol saıasatkerler emes, ǵalymdardyń jumys baǵyty.
Birqatar sarapshylar Kaspııdiń jaǵdaıy turaqty ekenin jáne aldaǵy onjyldyqta teńizdegi sý deńgeıi qaıtadan kóterile bastaıtynyn atap ótti. Biraq munda jalpyǵa birdeı tanylǵan ádisteme joq jáne ǵalymdar ártúrli gıpoteza jasaıdy.
Kaspıı mańy elderiniń Úkimet deńgeıinde máseleni tıimdi sheshýge bolatyn jalǵyz baǵyt - teńiz ekologııasy. Sońǵy jyldary Kaspıı aqserkesi, hramýla, shamaıka, shıbrıt jáne garasol balyqtary joıylyp ketý qaýpine ushyrady. Kaspıı teńizi faýnasynda jalǵyz sútqorekti - ıtbalyq. Ol álemdegi barlyq ıtbalyqtardyń ishindegi eń kishisi. HH ǵasyrdyń basynda ıtbalyqtardyń sany shamamen 1 mıllıon bolǵan, al qazir 111-den 360 myńǵa deıin ıtbalyqtyń tirshilik etetini týraly málimetter bar. Degenmen birqatar sarapshy bul kórsetkishti joǵary dep sanaıdy.
Kaspıı teńizi lastanýynyń arta túsýi flora men faýnanyń tolyq nasharlaýyna ákelýi múmkin. Onyń lastanýy, taıazdaý problemalary Kaspıı jaǵasynda ornalasqan barlyq elge qatysty ekeni atap ótildi. Ekologııalyq jaǵdaıdy jaqsartý úshin zııandy zattardyń teńizge tógilýin shekteý jáne qorshaǵan ortany qorǵaý týraly zańǵa sáıkes áreket etý, sondaı-aq osy saladaǵy álemdik tájirıbeni paıdalaný qajet.