Táýelsizdiktiń qazaqqa bergeni kóp – tarıhshy Jańabek Jaqsyǵalıev
Qazaqstan Prezıdenti Qasym-Jomart Toqaev «Táýelsizdik bárinen qymbat» degen maqalasynda táýelsizdik alǵannan beri elimiz jetken asa mańyzdy belesterge toqtalyp, tarıhı jáne ulttyq qundylyqtardy kózdiń qarashyǵyndaı saqtaı bilý kerektigin atap kórsetken bolatyn.
Ǵalymnyń paıymdaýynsha, úsh ǵasyrǵa jýyq bodandyqtyń qamyty moınyn ábden qajap, eńsesi túsip, jigeri qansha janshylsa da, jasymaǵan, ult qaımaqtaryn qansha jerden qynadaı qyrsa da, qandaǵy bar tektilik qaıta oralyp soǵatyn genetıkanyń uly zańy boıynsha asyldaryn jaryq dúnıege top-tobymen ákelip otyrǵan arda halyq úshin táýelsizdikten artyq, odan qymbat eshteńe joq.
Qazaqtan birneshe ese kóp, biraq taǵdyrdyń taýqymeti men tarıhtyń teperishin kórip, eldiginen aıyrylǵan, memleketi joq halyqtardy kórgende buǵan ábden kóz jetedi. Táýba deısiń. Óıtkeni ómirde bári de salystyrmaly.
- Aldymen myna bir jaıtqa toqtalsaq deımin, - deıdi ǵalym.
Sol táýelsizdik jarııalanǵan jyly elimizde memleket quraýshy ult – qazaq halqynyń sany nebári 40 paıyzdyń o jaq, bu jaǵynda bolǵan eken. Óziniń kindik qany tamǵan týǵan topyraǵynda qarakózderdiń osyndaı azshylyqqa aınalýy ǵasyrlarǵa sozylǵan otarshyldyqtyń qanquıly saıasatynyń nátıjesi edi. Máselen, AQSh-tyń kánigi saıasatkeri Zbıgnev Bzejınskıı áıgili «Uly shahmat taqtasy» kitabynda «ıÝgoslavııadan keıingi soǵys Qazaqstanda bolady» dep sáýegeılik jasaýǵa deıin bardy. Budan kóp ultty, kóp konfessııaly, kóp mentaldy eldiń bolashaǵyna shynymenen senimsizdikpen qaraǵan álemdik saıasattaǵy salmaqty tulǵalardyń az bolmaǵanyn baıqaımyz. Alaıda mundaı sáýegeıshilerdiń zildeı qyp aıtqandary búgingi kún bıiginen sandyraqtaı kóringenimen, sol kezdegi jaǵdaımen alyp qaraǵanda negizi de joq emes edi.
-Jańabek Jańabaıuly, endeshe, aldymen saıası turaqtylyq kerek deısiz ǵoı?
-Iá, saıası turaqtylyq sóz bolǵanda, bizdiń aınalyp óte almaıtyn taǵy bir shyndyǵymyz, bul, sóz joq, geosaıası turǵyda qıyn jerde ornalasqanymyz. Biz tarıhı ádebıettegi beıneli tilmen aıtsaq, «aıý» men «aıdahar» atanǵan alyp ımperııalardyń arasynda san ǵasyrlar boıy amaldap, aqyryndap ómir súrip kele jatqanymyzdy umytpaýymyz kerek. Olardyń biriniń halqynyń sany bizden on esege jaqyn, ekinshisiniki, júz esedeı kóp ekenin eske túsirsek, biraz nárseniń beti ózinen-ózi ashyla túseri haq.
Babalarymyz: «Kórshini Qudaı qosady» - degendi de beker aıtpasa kerek. Óz dáýiriniń iri geosaıası oıynshylary Ábilqaıyrdyń Reseı jáne Jońǵarııamen, Abylaıdyń Reseı jáne Qytaımen barynsha arbasyp baqqanyn, sonyń nátıjesinde ımperııalardyń jemsaýynda jutylyp ketpeı, eli men eldigin saqtap qalý jolynda naǵyz shyǵys saıasatshysyna tán strategııalyq aıla-amaldar men taktıkalyq ádis-tásilderdi Qazaq dıplomatııasynyń ózegine aınaldyrǵanyn tarıhtan jaqsy bilemiz. Olardyń da basqalaı joly bolmaǵan. Elbasynyń budan buryn aıtqan «Meniń kabınetimde Abylaı men Ábilqaıyr hannyń portretteri ilýli tur» degen sózi osy oıymyzdy qýattaı túskendeı.
Qazaqstannyń qýatty derjavalardyń naq ortasynda ornalasýy, onyń munaıdan túsetin mol qory, eldiń kól-kósir tabıǵı baılyǵy, kóptegen elderdiń qýat kózderine zárýligi elimizdiń halyqaralyq sahnada ózindik salmaqty orny hám saıasaty bar memleket ekenin kórsetedi. Elbasy N.Á.Nazarbaev: «Qazir úlken memleketterdiń múddeleri Qazaqstanda túıisip otyr. Birinshiden, bizdiń energetıkalyq resýrstarymyz úshin túıisip otyr. Oǵan Amerıka, Reseı, Qytaı, Eýropa jáne basqalary múddelilik tanytýda. Al biz munda tek Qazaqstannyń múddesin kózdeımiz» (Nazarbaev N.Á. Jańa álemdegi jańa Qazaqstan týraly salıqaly suhbat // Altyn Orda. 2007. 17-19 sáýir), degen bolatyn.
Tirshilik zańy – kúres. Álemde geosaıası oıyndar ádettegideı toqtaýsyz júrip jatyr. Buryn babalarymyz ǵasyrlar boıy ult azattyǵy jolynda qanyn tógip, janyn berse, endigi kúres, endigi maqsat –táýelsizdikti máńgilik etý.
Osy rette asa kórnekti memleket jáne qoǵam qaıratkeri, bilimi kemel Ábish Kekilbaıuly 2007 jyly «Syrym – dala demokratııasynyń reformatory» degen sózinde : «Mynaý ólip-talyp kelgen táýelsizdikti aqymaq ıttiń aldyna qoıǵan as sııaqty tógip alatyn bolsaq, erteń bizdiń kúnimizdiń ne bolatyny áli belgisiz. Onyń ústine bizge altyn sandyqtyń ústinde otyrǵan alty jasar bala dep qaraıtyndar bar. Men baıaǵyda táýelsizdik alǵan jyly da osylaı sóılegenmin. Soǵan áli de kózim jetip kele jatyr. Jer astynda jatqan baılyq qazaqtyń baǵy ma, sory ma, ony tarıh sheshedi...Tarıhtyń órmegin sen toqymaısyń, ult toqymaıdy. Tarıhtyń órmegin búkil adamzattyń kollızııalary toqıdy. Sen sonyń qaısysyna shydam bere alasyń, qaısysyna aqylyń jetedi, qaısysyna kúshiń jetedi, qaısysyna aılań jetedi, qaısysyna aramdyǵyń jetedi», degen edi.
Osy aıtylǵandardyń qaı-qaısysy da el tizginin ustaǵan el ustarlarynyń, ıgi jaqsylardyń moınynda, óz halqynyń aldynda qanshalyqty jaýapkershiliktiń júgi bar ekenin kórsetedi.
-Táýelsizdik qazaqqa ne berdi, ony baıandy etý úshin ne isteý kerek dep oılaısyz?
-Elimiz táýelsizdik alǵan kezde soltústik oblystarda baıyrǵy ulttyń sany 20 paıyzdan da tómen bolǵany eshkimge jasyryn emes. 1959 jylǵy halyq sanaǵy boıynsha, respýblıkada turatyn jergilikti ult ókilderiniń sany 2 mln 787 myń, ıaǵnı Qazaqstandy mekendegen barlyq turǵyndardyń nebári 29 paıyzyn ǵana qurap, óz jerinde ulttyq azshylyq jaǵdaıyna túskenimizdi qazir mektep oqýshysy da biledi.
Ataqonysynda otyrǵan baıyrǵy ulttyń janyna batatyn osy bir óte tómen kórsetkish halqymyzdyń balajandyǵy men ótken ǵasyrdyń 60-jyldarynyń basynda Qytaıdan kelgen 200 myńdaı qandasymyzdyń arqasynda 1960-1991 jyldar aralyǵynda úsh esege jýyq ósip, elimiz táýelsizdik jarııalaǵan tusta qarakózderdiń uzyn sany 7 mln-ǵa jetip, sonyń ózinde respýblıka halqynyń teń jartysyn da quraı almaǵan edi. Tarıhı tájirıbege súıensek, memleket tarıhynda memleket quraýshy tıtýldy ulttyń sany erekshe ról atqaratyny belgili.
Biz osyndaı músápir halge qalaı tústik? Ol úshin tarıhqa sál sheginis jasaǵanymyz durys. 1913 jyly Qazaq gazetinde qaıran Ahań, ult ustazy A.Baıtursynov «Álhamdýllahı, áıteýir qazaq 6 mıllıonǵa jettik» dep qýanǵan eken (Keıbir málimetterde 8 mıllıon dep te kezdesedi). Týra bir ǵasyr, ıaǵnı júz jyl ótkennen keıin respýblıkadaǵy qazaq halqynyń kórsetkishi endi-endi kóterile bastasa (Táýelsizdik jyldarynda shette júrgen 1 mıllıondaı qandasymyz qazaq jerine oralsa, sońǵy kezde elimizde bala týý kórsetkishi birshama joǵarylap, jyl saıyn shamamen 400 myń sábı dúnıe esigin ashyp jatyr), keıbir derekter boıynsha sol kezde 1-2 mıllıon bolǵan «óz aǵamyz» ózbekter qazir 30 mıllıonnan asyp jyǵylypty. Kórshilerimiz sııaqty eselep ósýdiń ornyna qazaq halqy óziniń atamekeninde turyp-aq quryp ketýdiń aldynda turdy.
Nege bulaı boldy? HH ǵasyrda qazaqtaı azap kórip, «myń ólip, myń tirilgen» halyq jer betinde sırek. Birinshiden, keńestik kezeńde qazaq qoldan jasalǵan asharshylyq, ult asyldaryn qynadaı qyrǵan qýǵyn-súrgin, náýbet pen zobalańdar, ár túrli qaqtyǵystar men soǵystar, t.b. saldarynan qoısha qyryldy. Qazaq dalasynda ólikter taý-taý bolyp úıilip jatty. Ekinshiden, Goloşekın kezinde jan saqtaý maqsatynda kórshi elderge mıllıondaǵan qandasymyz kóship ketýge májbúr boldy. Úshinshiden,áýeli patshaly, keıin Keńes odaǵy tusynda ártúrli delımıtatsııalar (shekara mejeleý) tusynda kesilip qalǵan jerlerimizben birge qandastarymyz shekaranyń arǵy jaǵynda kózderi móldirep qala berdi.
Tek qana Keńes zamanynda 5 mıllıon qazaq repressııa men ashtyqtyń qurbany bolyp, 2 mıllıondaı qazaq shet eldi panalaýǵa májbúr boldy. Qazir 4 mıllıonnan astam qazaq dúnıe júziniń 32 memleketin panalap, tili men dini ártúrli ortada ǵumyr keshýde (Joldasbekuly M., Salǵarauly Q., Seıdimbek A. «Eltutqa». Astana, 2001, 10-b.).
Qasym-Jomart Toqaev ótken jyly «Ana tili» gazetine bergen suhbatynda: «Shyndyǵynda, tildik problemanyń úlken saıası máni men mańyzy bar. Til máselesine beı-jaı qarap, nemquraılylyq tanytatyn bolsaq, memlekettigimiz ben ulttyq qaýipsizdigimizge qater tóndirip alýymyz múmkin.
Buǵan Ýkraınany mysalǵa keltirsek te jetkilikti dep oılaımyn. Memlekettik tildi damytý isinde qyzbalyqqa salynyp, onyń qoldaný aıasyn kúshpen keńeıtýge umtylýdyń keri áseri bolary anyq. Óıtkeni onyń sońy ultaralyq arazdyqqa deıin jetýi múmkin. Sonymen qatar bul turǵyda geosaıası jaǵdaıdy da nazardan tys qaldyrmaýymyz kerek.
Ásirese, Reseımen aradaǵy shekaramyzdyń álemdegi eń uzyn shekara ekenin de áste esten shyǵarmaǵan jón. Geografııa –geosaıasattyń mańyzdy faktorynyń biri» dep atap kórsetken bolatyn.
Qalaı desek te tarıh ádildikti izdeıdi, burmalaýǵa jol berilse, ol tarıh bolýdan qalady. M.Shoqaı aıtpaqshy, Tarıh eshqashan eshkimdi aıamaıdy. Aıtýǵa aýyz barmaıdy, halqynyń sany kóp, biraq memleketi joq, jat jurttyń jeteginde jaýtańdap ómir súrip jatqan tarıhı taǵdyrlary qıyn halyqtar qanshama?!
Ultymyzdyń basynan ótken talaı taýqymet pen ózimizben taǵdyrlas halyqtardyń tartqan azabyn tanym tarazysyna salsań, qazirgi tirligimizge táýba demeske lajyń joq.
Elimizde eń sońǵy sanaq 2009 jyly ótti. Sanaq kórsetkishi boıynsha jergilikti halyqtyń sany 65 paıyz bolsa, 2017 jyly «Egemen Qazaqstan» gazetinde jarııalanǵan málimette elimizdegi ulttardyń arasalmaǵy ózgergendigi baıqalady: qazaqtar 71 paıyz, orystar 21 paıyz, ózge ulttar 8 paıyzdy quraǵan eken. Al bıylǵy jyly bergen suhbatynda Memlekettik hatshy Qyrymbek Kósherbaev «Qudaı qalasa, alda kele jatqan táýelsizdigimizdiń 30 jyldyǵyn qazaq halqy keminde 78 paıyzben qarsy alatyndyǵy» týraly qýanyshty habardy jetkizdi. Frantsýz Ashıl-Klod Debıýssı «Kez kelgen bılikti baǵalaýdaǵy ólshem sol memlekettegi memleket quraýshy halyq sanynyń ósip nemese kemýinen baıqaýǵa bolady», - degen eken. Osylaı, el aman, jurt tynysh bolsa, qazaq halqynyń sany óz Otanynda áli de kóbeıe beretinin ýaqyttyń ózi kórsetip otyr. Buǵan da shúkirshilik!
Qazaq «Kóp qorqytady, tereń batyrady» nemese «San sapaǵa jetkizedi» degendi beker aıtpasa kerek.
Bir ǵana mysal, Oral qalasynda táýelsizdik tusynda ashylǵan №№1, 2, 4, 5, 10, 19, 22, 27, 29, 30, 33, 34, 36, 37, 38, 40, 41, 42, 43, 44, 45, 46, 47, 48, 49, 50 mektepterdiń barlyǵy qazaq tildi. Beınelep aıtsaq, qalamyzdyń shetki aýdandarynda jańadan salynǵan qazaq tildi mektepter shahardy saqınalap, sheńberleı bastaǵandaı. Burynǵy orys mektepteriniń ózi aldymen aralas mektepke aınalyp, sosyn qazaqylanyp jatyr. Mysaly, №№12, 13, 14, 16, 18, 20, 21, 25, 26, 31, 45 mektepter.
Keńester bıligi tusynda uzaq jyldar astanamyz bolǵan, mıllıonnan astam turǵyny bar Almaty qalasynyń ózinde bir-eki ǵana qazaq mektebi bolsa, sol tusta Oral qalasynda bir ǵana qazaq mektebi (qazirgi S.Seıfýllın atyndaǵy №11 mektep) bolǵanyn eske túsirsek, kóp nárseniń bizge ózinen-ózi túsinikti bola túseri haq.
-Ár eldi áýeli astanasyna qarap baǵalaıdy. Astanasy myqty hám kórikti bolsa, ol eldiń eńsesi bıik, mártebesi joǵary. Bul rette ne aıtar edińiz?
-Táýelsizdigimiz jarııalanǵannan keıingi el bıliginiń jedel qabyldaǵan tarıhı sheshimderiniń biri astanamyzdy Almatydan Aqmolaǵa kóshirý boldy. Negizgi aıtpaǵymyz –qalaı bolǵanda da astana aýystyrýdyń el bolashaǵy úshin strategııalyq hám geosaıası turǵydan tarıhı mańyzdy sheshim bolǵany. El ekonomıkasy áli túzelip kete qoımaǵan tusta osynyń bizge qanshalyqty qajeti bar edi, - deýshilerdiń de qarasy az bolmaǵany málim.
Astanalardyń lezde qanatyn keńge jaıyp, ondaǵy halyq sanynyń kúrt kóbeıip, joǵary jyldamdyqpen eselep ósetini dúnıe júzi tarıhynan belgili. Bir qaraǵanda, astanalardyń aýysyp, ózgerip otyrýy qalypty qubylys sııaqty.
Álemdik tájirıbege kóz júgirtsek, Japonııanyń eski astanasy Kıoto (batys astana), jańa astanasy - Tokıo (shyǵys astana), qytaılarda Beıtszın (bizshe Beıjiń) - soltústik astana, al Nankın (Nantszın) ońtústik astana rólin atqardy. Túrkııa astanasyn Ystanbuldan Ankaraǵa kóshirse, Reseıde Máskeý men Sankt-Peterbýrg, AQSh-ta Fıladelfııa, Nıý-Iork, 1800 jyldan bastap Vashıngton bolǵanyn tarıhtan bilemiz.
Alysqa barmaı-aq keshegi keńes dáýirinde Qazaqstannyń astanalary da birneshe márte ózgergeni belgili. Máselen, olar Orynbor (1920-1924), Qyzylorda (1925-1929), Almaty (1929-1998) bolyp jalǵasady.
Qysqasy, táý eter Táýelsizdikke qadam basýymyz álemdik tarıh sahnasyna kóterilgen balaýsa memleket retinde óz astanamyzdy ózimizge tańdaý jasaýǵa múmkindik berdi.
Elbasy N.Á.Nazarbaevtyń «Biz Alataýdyń baýyryna syımaı ketken joqpyz, qaıta jer jannaty Jetisýdy qımaı kettik.Tarıhtyń qatal talaby osyndaı» degen sóziniń astarynda zor maǵyna jatyr. QR Tuńǵysh Prezıdentiniń ásirese, «tarıhtyń qatal talaby osyndaı» degen sóziniń ár árpinde zil batpan aýyr júk jatqany oıly oqyrmanǵa anyq ańǵarylyp tur.
Alty alashtyń balasy respýblıkamyzdyń túkpir-túkpirinen astanamyzǵa aǵyla bastady. Bul - aksıoma. Búginde Nur-Sultan qalasy turǵyndarynyń sany 1 mln 200 myńnan asty.
Tujyra aıtsaq, memleket astanasynyń eldiń shetinde ornalasýy geosaıası turǵyda óte qaýipti. Muny dáleldeıtin tarıhı derekter jetkilikti. Osy rette qazaq tarıhynyń alty ǵasyrlyq shejiresin kórkem ádebıette sýretkerlik sheberlikpen somdaǵan, sol jolda qyrýar ortaǵasyrlyq derektermen júıeli jumys jasaǵan klassık jazýshymyz І.Esenberlın «Altyn orda» trılogııasynda mynadaı tamasha úzik keltiredi: «Al, aqyldy bolsań sen maǵan mynany aıt... - Ol erinbeı ornynan túregelip, qolyndaǵy kúmis kesesin, úıdiń dál ortasynda tóseýli jatqan túkti kilemniń ortasyna aparyp qoıdy. Sóıtti de qaıtadan ornyna kep otyrdy. - Mynaý jatqan túkti kilem noǵaıly, qypshaq eliniń jeri, al anaý kúmis kese onyń Ordasy - astanasy. Aqyldy bıim, sen myna kilemdi baspaı, búldirmeı maǵan anaý kúmis keseni alyp bershi... - Tóre bı úndeı almaı qaldy. Qart jyraý keńk-keńk kúldi. – Árıne, alyp bere almaısyń. Oǵan aqylyń jetpeıdi. - Qart jyraý endi jan-jaǵyna túksıe qarady. – Múmkin, bul keseni maǵan basqa bireýiń alyp berersińder?!
Qane, qaısyń barsyń?! Tek kilemdi baspaısyńdar...
Keń saraıdyń ortasyna tóselgen kilem úlken edi. Onyń ústinen júrmeı, kúmis keseni alý tipti múmkin emes. Otyrǵan jurttyń birde-biri úndeı almady.
- Qane? - dedi Asan Qaıǵy, sóıdedi de, hanǵa qarady.
- Jaraıdy, men alyp bereıin,-dedi Jánibek kúlimsirep.
Ol ornynan túregelip, kilemniń janyna baryp bir shetinen búkteı bastady.
Sóıtip, kilemdi búkteı-búkteı ortada turǵan kesege de jetti.
Eńkeıip qolyna alyp, Asan Qaıǵyǵa berdi.
- Minekeıińiz, - dedi ol keseni usynyp.
Óz jumbaǵynyń sheshimin tapqan hanǵa rıza bolǵan Asan Qaıǵy oǵan sál jyly qarady.
-Seni jurt bosqa «áz» demese kerek-ti, - dedi qart jyraý. – Al endi meniń Ordańdy bul shahardan nege kóshir degenimdi túsindiń be?
Jánibek sál basyn ıdi.
- Túsindim. - Ol ornyna baryp otyrdy.
Asan Qaıǵy, han tapqan sheshimge aqyly jetpeı, kúp-kúreń bop qorlanyp otyrǵan Tóre bıge buryldy.
- Han Ordasy degen el Ordasy, - dedi ol. - Orda halyq úıiniń altyn shańyraǵy. Shańyraǵy kúırep jerge qulaǵan jurt kózinen aıyrylǵan bas kelbetti... Aqyldy han el kindigin jer shetine qurmasa kerek-ti. El shetindegi Orda jaý alýǵa jeńil. Al jer ortasyndaǵy Orda jaý qolyna ońaı tımeıtini kámil. Ol úshin jańa ózderiń kórdińder, mynaý alyp dala - kilemniń bir shetinen túrip, joldaǵy shepterdiń bárin jeńip, sosyn ǵana jaý Ordańa tıedi kelip. Qandaı myqty ásker bolmasyn bul ońaı emes. Bunymdy eshkim burys demes».
Bizdiń qazirgideı ulan-ǵaıyr aýmaqqa ıe bolýymyzdyń negizgi syry uly babalarymyzdyń óz zamanynda tórtkúl dúnıe sanasatyn alyp ımperııalar qurýymen tikeleı baılanysty. Bul memleketterdi Elbasy N.Á.Nazarbaev Ulytaýda sóılegen sózinde bylaı túzgen edi: «Bizdiń eldigimiz, qazaq jurtynyń arǵy túbi ǵundardan bastalady. Ǵundardan keıin kók túrikterge jalǵasady. Odan keıin Altyn Orda ornyǵady. Sóıtip, handyq dáýirge ulasyp, keıin birtindep Táýelsizdikke kelip tireledi. Osyndaı úlken tarıhymyz bar».
Oıymyzdy tobyqtaı túısek, toǵyz joldyń torabynda ornalasqan ákimshilik ám qarjy ortalyǵy, ıaǵnı elordasy - Nur-Sultan shaharynyń el bolashaǵy úshin tıimdiligin dáleldeıtin dáıekter tek munymen shektelmesi anyq. Onyń tolyp jatqan basqa da qyrlary men syrlary jetkilikti.