Táýelsizdikke 30 jyl: Álemniń úzdik ýnıversıtetteri qataryna qansha qazaqstandyq bilim ordasy kirdi
Jalpy, QR Bilim jáne ǵylym mınıstrligi usynǵan derekterge sáıkes, osy jyldardyń ishinde bilim jáne ǵylym salasyna qatysty elimizdiń normatıvtik-quqyqtyq bazasy tolyqtaı qalyptasyp úlgerdi. «Bilim týraly», «Joǵary bilim týraly», «Ǵylym týraly», «Qazaqstan Respýblıkasyndaǵy bala quqyǵy týraly», «Memlekettik bilim berý jınaqtaýshy júıesi týraly», «Ǵylymı jáne/nemese ǵylymı-tehnıkalyq qyzmet nátıjelerin kommertsıalızatsııalaý týraly», «Pedagog mártebesi týraly» syndy Qazaqstan Respýblıkasynyń zańdary qabyldandy. Bilim berý júıesin damytýǵa baǵyttalǵan 6 memlekettik baǵdarlama júzege asyryldy. 2019 jyly 2020-2025 jyldarǵa arnalǵan Memlekettik bilim jáne ǵylymdy damytýdyń jańa memlekettik baǵdarlamasy qabyldandy.
Joǵary jáne joǵary oqý ornynan keıingi bilim
Qazaqstan Táýelsizdigin alǵan sátte elimizde 61 joǵary oqý orny jumys isteıtin. Búginde olardyń sany 128-ge jetip otyr. 30 jyldyń ishinde joǵary bilimi bar 3,2 mln kadr daıyndaldy. Eger 1991 jyly 42,2 myń adam joǵary bilim alyp shyqsa, búginde jyl saıyn mamandyq alyp shyǵatyn jastardyń sany 176,4 myńǵa jetedi. 1999 jyldan elimizdiń JOO-larynda stýdentter kontıngentin qalyptastyrýdyń jańa modeli qalyptastyryldy. Sol ýaqyttan jastar memlekettik bilim tapsyrysy negizinde mamandyq meńgere bastady. Professor-oqytýshylar quramynyń sapasy da ózgerip, JOO-lardaǵy ǵylymı dárejesi bar professor-oqytýshylar quramy 48,3 paıyzǵa jetti. 1999 jyly bul kórsetkish nebári 24 paıyzdy quraǵan edi. JOO-lardyń akademııalyq jáne basqarýshylyq derbestigin keńeıtý týraly da zań qabyldandy. 2010 jyldan Qazaqstan Bolon protsesine qatysyp keledi. Kadrlardy daıyndaýdyń úsh satyly, ıaǵnı «bakalavrıat – magıstratýra – doktorantýra» modeline kóshý júzege asyryldy.
Otandyq joǵary bilim berý júıesiniń ınternatsıonalızatsııalaný deńgeıi onyń sapasy men tartymdylyǵynyń mańyzdy kórsetkishi sanalady. Bul rette 2010 jyly elimizdiń JOO-larynda bilim alǵan sheteldik stýdentter sany 10 361 adam bolsa, ótken jyly bul kórsetkish 29 069 adamǵa jetti. Al 2019 jyly 39 558 sheteldik stýdent bilim alǵan bolatyn.
Táýelsizdik jyldarynyń ishinde álemniń úzdik ýnıversıtetteriniń QS halyqaralyq reıtıngindegi qazaqstandyq JOO-lardyń sany 2011 jylǵy beseýden 2020 jyly10-ǵa jetti. Al Ál-Farabı atyndaǵy Qazaq ulttyq ýnıversıteti QS reıtıngi boıynsha álemniń úzdik 200 ýnıversıtetiniń qataryna qosylyp otyr.
QR Prezıdentiniń 1993 jylǵy 5 qarashadaǵy №1394 qaýlysymen «Bolashaq» halyqaralyq stıpendııasy bekitildi.
2011 jyldan bilim alýshylardyń akademııalyq utqyrlyǵy baǵdarlamasy júzege asyrylyp keledi. Búginde sheteldik úzdik JOO-larynda shamamen 18 myń stýdent bilim aldy.
2005 jyldan bastap jyl saıyn joǵary oqý oryndarynyń úzdik 200 oqytýshysyna ǵylymı zertteý júrgizýge arnalǵan «JOO-nyń úzdik oqytýshysy» granty taǵaıyndalyp keledi. Aıta keterligi, ótken jyly pandemııaǵa baılanysty «JOO-nyń úzdik oqytýshysy» baıqaýy alǵash ret elektrondy formatta ótkizildi.
2019 jyldan bastap talapkerlerge Ulttyq biryńǵaı testileýdi jylyna 4 ret tapsyrý múmkindigi berildi. Birinshi akademııalyq kezeń aıaqtalǵanǵa deıin JOO-ǵa shartty túrde oqýǵa qabyldaý tájirıbesi jalǵasýda. Sonyń arqasynda 6 myńnan astam adam JOO-ǵa qabyldandy. 2020 jyly alǵash ret IELTS, TOEFL syndy halyqaralyq sertıfıkaty bar talapkerler UBT kezinde shetel tilin tapsyrýdan bosatyldy. Tehnıkalyq jáne kásiptik bilim alǵan túlekter beıindi mamandyqqa aqyly negizde túsken kezde UBT-dan bosatyldy. Oqýǵa qabyldanǵan mundaı stýdentter sany 35 297 adamdy quraıdy. UBT-nyń elektrondy sertıfıkaty jáne bilim grantyn taǵaıyndaý týraly elektrondy kýálik engizildi.
2014 jyldan beri jumys kúshi kóp óńir jastaryn jumys kúshi tapshy óńirlerdegi joǵary oqý oryndarynda oqytýdy kózdeıtin «Máńgilik el jastary – ındýstrııaǵa!» áleýmettik baǵdarlamasy júzege asyrylyp keledi. Bul maqsatta jyl saıyn bilim granttary bólinip keledi. Máselen, 2014 jyly 1 050, al 2020 jyly 5 107 grant bólingen bolatyn. 1993 jyldan beri oqýdaǵy jetistikteri úshin stýdentterge QR Prezıdenti shákirtaqysy taǵaıyndalady. Sol jyly mundaı shákirtaqyny 58 adam alsa, 2020 jyly olardyń sany 1 088 adamǵa jetti.
2011 jyldan elimizde álemdik deńgeıdegi joǵary oqý orny – Nazarbaev ýnıversıteti jumys isteıdi. Búginde 62 joǵary oqý orny Nazarbaev Ýnıversıtetiniń tájirıbesin engizip jatyr. Erekshe mártebesi bar 11 JOO-da 168 doktorantqa PhD doktory dárejesi berildi jáne olardyń barlyǵy da derbes úlgidegi tıisti dıplomdaryn aldy.
2016 jyldan beri 100-den astam sheteldik top-menedjer jáne 861 sheteldik ǵalym jumysqa tartyldy. Kolledjder men JOO-larda tapshy mamandyqtar boıynsha kadrlar daıarlaý is-sharalary kúsheıtilip, oqý oryndarynyń materıaldyq bazasy jańartyldy. Sapasyz bilim beretin joǵary oqý oryndary qyzmetin toqtatýǵa baǵyttalǵan jumys kúsheıtildi. Memlekettik bilim berý granttarynyń qunyn arttyrý arqyly professor-oqytýshylar quramynyń jalaqysy arttyryldy. 2015 jyldan bastap ǵylymı qyzmetti onyń nátıjelerin kommertsıalızatsııalaý arqyly yntalandyrý jumysy júrgizilip keledi. Ǵylymdy qarjylandyrý kólemi de artty. Jyl saıyn jas ǵalymdardyń ǵylymı zertteýlerine qosymsha 3 mlrd teńge bólinedi. Qazaqstandyq ǵylym sheteldik ǵalymdarmen yntymaqtastyqqa da daıyn. Ǵylymı jobalar men baǵdarlamalar boıynsha da aıtarlyqtaı ǵylymı jetistikterge qol jetkizildi. Máselen, 2020 jyly COVID-19 koronavırýs ınfektsııasyna qarsy otandyq vaktsına ázirlendi. Búginde bul vaktsına klınıkalyq synaqtyń úshinshi satysynan ótip jatyr. Taıaý kúnderi jappaı qoldanysqa engizilmek.
Tehnıkalyq jáne kásiptik bilim
Qazaqstan Táýelsizdigin alǵan jyldardyń basynda elimizde tehnıkalyq jáne kásiptik bilim beretin 693 memlekettik uıym boldy. 1999 jyldan elimizdiń ekonomıkasynyń qarqyndy ósý kezeńi bastaldy. Sonyń nátıjesinde bilikti jumysshy kadrlarǵa suranys artty. Al bul óz kezeginde 1999-2011 jyldardyń aralyǵynda elimizdegi tehnıkalyq jáne kásiptik bilim beretin uıymdar jelisiniń 47 paıyzǵa artýyna sebep boldy. Jalpy, 2000 jyldan beri sala uıymdary 2,5 mln-nan asam kadr daıyndap shyǵardy. Búginde elimizde 797 tehnıkalyq jáne kásiptik bilim beretin uıym bar. Olarda 475,9 myń adam bilim alady.
2010 jyldan elimizdiń tehnıkalyq jáne kásiptik bilim júıesi Týrın protsesine belsendi túrde qatysyp keledi. 2011 jyly tehnıkalyq jáne kásiptik bilim júıesin jańǵyrtý úshin «Kásipqor» holdıngi» AQ quryldy. 2014 jyly Qazaqstan álemniń 80 eliniń basyn qosqan World Skills halyqaralyq qozǵalysynyń qataryna qosyldy.
2012 jyldan beri elimizde dýaldy oqytý engizildi. Búginde dýaldy oqytý 535 kolledjde bar. Dýaldy oqytý engizilgen jyldardyń ishinde 206 740 stýdent, onyń ishinde memlekettik tapsyrys aıasynda bilim alyp jatqan 174 394 jas kásiporyndar men uıymdar bazasynda óndiristik tájirıbeden ótti.
«Eńbek» memlekettik baǵdarlamasy aıasynda 2014 jyldan beri «Máńgilik el jastary – ındýstrııaǵa!» jobasy júzege asyrylyp keledi. Joba júzege asyrylǵan 2015-2020 jyldary aralyǵynda tehnıkalyq jáne kásiptik bilim uıymdaryn 3 210 adam bitirip shyqty. 2017 jyldan beri «Barlyǵyna arnalǵan tegin kásiptik-tehnıkalyq bilim» jobasy júzege asyrylyp kele jatyr. Bul joba 300 myńnan astam adamnyń bilim alýyna múmkindik berdi.
Tehnıkalyq jáne kásiptik bilim salasynda 40,9 myń oqytýshy bar. Olardyń ishinde 38 myń adam joǵary bilim, al 2,9 myń adam tehnıkalyq jáne kásiptik bilim alǵan.