Táýelsizdik týraly 100 áńgime: Jahandyq birigý - qazaqtardyń dúnıejúzilik birinshi quryltaıy
Qazaq, orys jáne aǵylshyn tilindegi elektrondy kitap - 1991 jyldan bastap búgingi kúnge deıingi sońǵy úsh onjyldyqtaǵy Qazaqstan Táýelsizdiginiń jetistikterimen tikeleı nemese janama baılanysty biregeı oqıǵalar almanahy.
Spıkerlerdiń kópshiligi tarıhı oqıǵanyń kýágeri bola otyryp, ózderiniń jeke estelikteri men emotsııalary týraly áńgimeleıdi, el damýynyń árbir naqty kezeńiniń buryn belgisiz bolǵan bólshekterin eske alady. Sonymen qatar, bul kitapta sońǵy 30 jyl ishindegi ekonomıkalyq, qoǵamdyq-saıası jáne mádenı protsesterdi taldaıtyn salalyq sarapshylardyń pikirleri keltirilgen. Áńgimelerde Qazaqstan Respýblıkasynyń Tuńǵysh Prezıdenti-Elbasy Nursultan Ábishuly Nazarbaevtyń saıasattaǵy beınesi erekshe oryn alady.
«QazAqparat» HAA oqyrmandar nazaryna osy kitaptan úzindiler jarııalaıdy.
Jahandyq turǵydaǵy birigý: qazaqtardyń dúnıejúzilik birinshi quryltaıy
Saıran QADYRULY
dıplomat, memleket qaıratkeri, Tótenshe jáne Ókiletti Elshi, Mońǵolııanyń Uly Quryltaı múshesi bolǵan
1986 jyly Ulanbatyrdan Kaırge dıplomatııalyq qyzmetke aýystym. «Jeltoqsan» oqıǵasy týraly alǵash «Azattyq radıosynan» estip, Mysyrdaǵy dıplomat áriptesterime arnaıy baıandama jasaǵanym esimde. Hasan Oraltaı aǵamyzdyń sondaǵy jankeshtiligi bárimizge oı saldy. Sol oımen 1987 jyldyń sońynda «Qazaq ádebıeti» gazetine álemniń ár túkpirindegi qazaqtardyń basyn qosý týraly maqala jazyp joldadym. Al 1989 jyly «Azattyq radıosyndaǵy» jigitterge, 1990 jyldyń basynda Hasan aǵa Oraltaıǵa baryp jolyqtym. Sol kezdesýlerdiń bárinde bas biriktirý ıdeıasy qozǵalmaı qalmaıtyn. Soǵan qanattanyp, bolashaq uıymnyń qurylym jarǵysy men erejesin daıyndaı bastadym.
1990 jylǵy maýsymnyń sońynda Kaırden keldim de, shildede qandastardyń alqasymen Uly Quryltaıǵa depýtat bop saılandym. Sol jyly kúzde Mońǵolııa Musylman Qoǵamyn quryp, 1991 jyly atalmysh uıym atynan alǵash ret qazaqtyń 25 balasyn Ystanbulǵa oqýǵa apardym. Ystanbulǵa Nazarbaev bastaǵan Qazaqstan delegatsııasy keletinin, qazaq dıasporasynyń ókilderimen kezdesý ótetinin sonda estidim. Ol kezde Nurekeń Qazaq SSR Prezıdenti jáne de Qazaqstan Kommýnıstik Partııasynyń Ortalyq Komıtetiniń birinshi hatshysy bolatyn.
Mejeli kúnde Atatúrik áýejaıyna myńdaǵan qazaq jınalyp, shyǵa beriste aqsarbas aıtylyp, aq qoshqar qurbanǵa shalyndy. Delegatsııa quramynda Syzdyq Ábishev, Erkeǵalı Rahmadıev, Qaldarbek Naımanbaev, Sherhan aǵa Murtaza, Ýaqap Qydyrhanov, Altynbek Qorazbaev, Taraz Ýnıversıtetiniń rektory Mars Úrkimbaev, bankır Berlın Irıshev bastaǵan júzge tarta adam kelgen bolatyn.
Aman-sálem bitken soń men Erekeńe (Rahmadıev aǵa) ózimdi tanystyryp, Nurekeńe jolyqtyrýdy ótindim. Erekeń erkóńil adam ǵoı, dereý Prezıdenttiń kómekshileriniń birine (jańylmasam Imanǵalı Tasmaǵambetov bolýy kerek) sóılesip, erteń keshke «Marmara Etap» qonaq úıinde qazaqtarmen kezdesý bolatynyn, sol kezde múmkindik shyǵatynyn aıtty.
Uzyn sany 200-ge tarta adam jınalǵan zaldyń prezıdıýmyna Nursultan Nazarbaevty otyrǵyzdy. Mansýr Táıji degen tili oramdy aǵaıyn jınalysty ashyp, alǵashqy sózdi «Azattyq radıosynyń» qyzmetkeri Talǵat Qosjigitke berdi. Onan soń Halıfa aqsaqal sóz alyp, ıslam dininiń keleshegi týraly oı-pikirin ortaǵa saldy. Aýǵanstannan kelgen bir aǵaıyn jergilikti qazaqtardyń problemasyn tilge tıek qyldy. Sonan soń sóz kezegi maǵan keldi.
Men Nurekeńe baǵyttap 6-7 máseleniń tóńireginde qysqasha ǵana suraq-tilegimdi qosarlaı jetkizdim. Endigi jerde Qazaq eliniń ishki-syrtqy saıasatynda shettegi qazaq dıasporasynyń taǵdyry qanshalyqty oryn alatynyn, dúnıede tarydaı shashyraǵan qazaqtyń basyn qosyp, quryltaı shaqyryp, birikken bir uıym quratyn kún qashan týanytyn suraı kelip: «Qurmetti Prezıdent, siz shet elderden keńesshi, kómekshi shaqyryp jatyrsyz. Demokratııalyq Parlamenttiń tiri entsıklopedııasy, 50 jyl Taıvan parlamentinde depýtat bolǵan Dálelhan Janaltaı degen aǵańyz bar, Beıjiń men Ulanbatyr ýnıversıtetterinde dáris bergen qazaq professorlar bar, Eýropada bıznes jasaǵan isker qazaq azamattary bar, osylardy qashan shaqyrasyz», - degen týra suraq qoıdym.
Nurekeń Dálelhan aǵa týraly aıtqanda, basyn kóterip maǵan qarap «Qaıda ol kisi? Jiberińder maǵan» - dedi. Men ol kisi qazir Taıvanda májiliske ketkenin habarladym. Sóılep turyp artqy qatardyń birinde otyrǵan Qaldarbek myrza tildeı qaǵazǵa birneshe sóılem túrtip, Nurekeńniń qolyna qystyrǵanyn kózim shaldy.
Osydan keıin taǵy 3-4 aǵaıyn sóz sóılep pikir-tilegin aıtqan soń minbege Nazarbaev kóterildi. Sonda «Qazaqstan Jazýshylar odaǵy Dúnıejúzi qazaqtarynyń quryltaıyn kelesi naýryz aıynda Almatyda ótkizgeli otyr» degendi meniń suraǵyma jaýap retinde basyp aıtty. Otyrǵandar qyzý qol shapalaqtap, razy bolysty. Shyqsam, qaqpanyń aldynda Qaldekeń kútip tur eken. Bólmesine baryp, quryltaıdy uıymdastyrý komıssııasynda birlesip jumys isteý úshin qarashanyń ortasynda Almatyda jolyǵatyn bolyp, qushaqtasyp aıyrylystyq. Kóńil marqaıyp, júrek lúpildep aýylǵa qaıttym. Kele sala Zardyqan aǵa Qınaıatulyna bolǵan jaıdy aıtyp berdim. Zaqań aqylgóı adam ǵoı, «Tabylmaıtyn sátti paıdalanyp durys másele kótergen ekensiń» dep razy boldy.
Ýaǵdaly qarasha da jetti. Almatyǵa telefon soqsam, Qaldekeń saıası jaǵdaıǵa baılanysty kezdesýimizdi kelesi kóktemge shegergenin aıtty. Keshikpeı kári terek KSRO opyrylyp qulady. Bárimiz qazaqqa kún týdy dep qýandyq. Quryltaıdyń bolatynyn 1992 jyly Ystanbulda júrip estidim. Bireýge ókpeleıtin zaman emes, shaqyrylmasaq ta Almatyǵa bardyq. Umytpasam Ǵylym akademııasynyń prezıdenti quryltaıdy ashyp, Dúnıejúzi qazaqtarynyń qaýymdastyǵy qurylǵanyn, onyń tóraǵasyna N.Nazarbaevty, orynbasaryna Q.Naımanbaevty, basqarma múshelerine arasynda Dálelhan qajy bar 5 adamdy saılaǵandaryn jarııalady.
Keıin Ýaqap Qydyrhanov pen Sherhan Muratazanyń Ystanbul sapary týraly joljazbalarynda Quryltaı týraly alǵash usynys tastaǵan adam retinde men týraly anyqtap jazǵandaryn estip, rıza boldym. Osylaısha, Jeltoqsan oqıǵasynan beri maza bermeı kelgen asyl arman táýelsizdik tańy atqanda baryp shyndyqqa aınalǵan bolatyn.