Táýelsizdik týraly 100 áńgime: Qazaqstannyń tuńǵysh Úkimeti qalaı quryldy
Qazaq, orys jáne aǵylshyn tilindegi elektrondy kitap - 1991 jyldan bastap búgingi kúnge deıingi sońǵy úsh onjyldyqtaǵy Qazaqstan Táýelsizdiginiń jetistikterimen tikeleı nemese janama baılanysty biregeı oqıǵalar almanaǵy.
Spıkerlerdiń kópshiligi tarıhı oqıǵanyń kýágeri bola otyryp, ózderiniń jeke estelikteri men emotsııalarymen bólisedi, el damýynyń árbir naqty kezeńiniń buryn belgisiz bolǵan bólshekterin eske alady. Sonymen qatar, bul kitapta sońǵy 30 jyl ishindegi ekonomıkalyq, qoǵamdyq-saıası jáne mádenı protsesterdi taldaıtyn salalyq sarapshylardyń pikirleri keltirilgen. Áńgimelerde Qazaqstan Respýblıkasynyń Tuńǵysh Prezıdenti-Elbasy Nursultan Ábishuly Nazarbaevtyń saıasattaǵy beınesi erekshe aıtylady.
«QazAqparat» HAA oqyrmandar nazaryna osy kitaptan úzindiler serııasyn jarııalaıdy.
Sergeı Tereşenko, Qazaqstan Respýblıkasynyń Birinshi Premer-Mınıstri (1991-1994 jyldar):
Ekonomıkasy qatty daǵdarystan shatqaıaqtaǵan, ózi endi ǵana qalyptasyp jatqan eldiń úkimetin basqarý keıbireýler úshin aqymaqtyq bolyp kórinýi múmkin. Áıtse de, osy isti báribir bireý bastaýy kerektigi anyq edi. Al eger sizge Prezıdenttiń ózi senim artyp otyrsa, onda bas tartýǵa áste bolmaıdy da.
1991 jyly tamyzda bolǵan búlikten keıin, qazan aıynda (ol kezde men Shymkent oblystyq halyq depýtattary keńesiniń tóraǵasy edim) Prezıdent Nursultan Nazarbaev meni Almatydaǵy rezıdentsııasyna shaqyrdy. Kezdesý barysynda men múldem kútpegen usynys jasady: «Erteń sessııa, maǵan seniń Premer-Mınıstr bolǵanyń kerek. Qazirgi jaǵdaıda bul laýazymdy basqa eshkimge senip tapsyra almaımyn, onyń ústine seni kóp jyldardan tanımyn. Senimdi aqtarsyń».
Nursultan Ábishuly árqashan adamdardy úsh ólshemge súıene otyryp tańdaıtyn, bular: jaýapkershilik, iskerlik jáne elge adaldyq. Ol kezde laýazymdy qyzmetterde tájirıbem barshylyq edi, sonyń ishinde Nursultan Nazarbaevtyń tikeleı basshylyǵymen de bıliktiń joǵary eshelondarynda biraz qyzmet atqarǵanym bar bolatyn.
Men Nursultan Ábishulyna senim bildirgeni úshin alǵys aıtyp, úmitin aqtaýǵa tyrysatynymdy jetkizip, ýáde berdim. Biraq shynymdy aıtaıyn, «qolymnan kele me eken» degen senimsizdik te joq emes edi. Sol tustaǵy ýaqyt týdyrǵan barlyq talaptar men syn-qaterlerge tótep bere alamyn ba? Áıtse de, taǵdyrdyń jazǵany solaı bolǵan eken.
Odaq kóz aldymyzda kúıreýdiń aldynda ǵana turdy - bıýdjette qarajat qalmady, ekonomıka qatań daǵdarysty bastan keshirdi, odaqtyq baılanystar úzildi... Dál osyndaı saıası, ekonomıkalyq haos jaǵdaıynda bárin óz qolymyzǵa alýǵa týra keldi. Qazaqstan ekonomıkalyq katastrofa jaǵdaıyndaǵy táýelsiz memleketke aınaldy.
Premer laýazymyn men tup-týra úsh kúni jetpeıtin úsh jyl boıy atqardym. Árıne uzaq. Óıtkeni basqa respýblıkalarda, mysaly Ýkraınada, Qyrǵyzstanda úkimet basshylary ár úsh aı saıyn aýysyp jatatyn. Bireýimen tanysyp úlgermeı jatyp, keleside aldyńnan basqasy shyǵady. Nursultan Ábishuly, Prezıdent retinde ishki jáne syrtqy saıasatpen aınalysty, al barlyq ekonomıkalyq máseleler, negizinen Mınıstrler Kabınetine júktelgen edi.
Sol kezde de, qazir de men táýelsizdiktiń alǵashqy jyldarynda bizde naǵyz kásibı mamandar qyzmet etken Úkimet bolǵanyn aıtyp kelemin. Álbette, ol tusta biz josparlanǵannyń bárin birdeı júzege asyra almadyq, oǵan sebep eń birinshi kezekte qarajat jetispedi. Inflıatsııanyń ózi tipti aıtýǵa qorqynyshty edi - 2400%, 2600%. Mysaly, búgin bir rýbl turǵan zatyńyz, erteńinde-aq 20 tıynǵa aınalatyn.
Tynym tappaı jumys isteýge týra keldi, qarqyndy báseńdetýge múldem bolmaıtyn edi. Bul rette meniń sovettik basqarý mektebin kórgenim úlken demeý boldy. Partııalyq jáne memlekettik qurylys baspaldaǵynyń barlyq satylarynan óttim – kolhozda, komsomolda, partııa qatarynda istedim, oblystyq partııa uıymynyń bólim meńgerýshisinen birinshi hatshysyna deıingi joldy óttim. Shymkent oblystyq atqarý komıtetiniń tóraǵasy boldym, tórt jyl boıy ońtústiktegi osy iri oblystyń barlyq sharýashylyǵyn basqardym, Mınıstrler Keńesi tóraǵasynyń birinshi orynbasary, Qazaq KSR Joǵarǵy Keńesi tóraǵasynyń birinshi orynbasary, Prezıdenttiń orynbasary laýazymdaryn atqardym.
Alaıda, alpaýyt eldiń kúıreıtin kezeńine tap kelgen Premerlik jyldarymdy eshteńemen salystyrýǵa kelmeıdi. Saıası jaǵdaı shıelenisterge tola boldy. Kásiporyndar shetinen jabylyp jatty. Dúken sóreleri jurdaı bolyp, eshteńe qalǵan joq. Biz kartochkalar engize bastadyq. 1992 jyly 2 qańtarda RSFSR Premer-Mınıstriniń mindetin atqarýshy Egor Gaıdar bólshek saýda baǵasyn yrqyna jibergen kezde (ol kezde rýbl aımaǵynda edik), biraz ýaqyt ótip sórelerde azyq-túlik jáne basqa da taýarlar paıda bola bastady. Biraq jurttyń qolynda aqsha bolǵan joq. Sondyqtan narazylyqtar, ereýilder, ashtyq jarııalaý shyǵa bastady. Joǵarǵy Keńestiń otyrystarynda «azýly» depýtattar meni 6 saǵat boıy jibermeı trıbýnada ustaǵan edi. Barlyǵy da jaǵdaıdyń tez arada túzelgenin qalaıtyn. Biz de sony tiledik. Biraq, áp-sátte ózgere salmaıtynyn túsinetinbiz.
Osyndaı jaǵdaıda memlekettiń aldaǵy baǵytyna jol ashatyn qandaı da bir strategııalyq sheshim qabyldaý kerek boldy. Al mundaı sheshimdi tek bir ǵana adam - Prezıdent Nursultan Nazarbaev qana qabyldaı alatyn. Óıtkeni, sol kezde eldegi lıgıtımdi bılik tek qana sonyń qolynda edi. Nursultan Nazarbaev eldegi jaǵdaıǵa baılanysty bıliktiń barlyq negizgi fýnktsııalaryn ózine alýǵa jáne tótenshe jaǵdaı rejıminde áreket etýge májbúr boldy. Bul «tótenshe jaǵdaı rejımi» bizdi erekshe tártipke baǵynýǵa májbúr etti. Nursultan Ábishuly eń aldymen sol kezde túrli partııalar men qoǵamdyq qozǵalystar tarapynan usynylǵan, shyndyqqa esh janaspaıtyn, eldi shapshań órkendetip jiberý týraly qury bos ýádege negizdelgen popýlıstik urandardan batyl túrde bas tartty. Nazarbaev «aldymen ekonomıka, sodan keıin saıasat» qaǵıdaty boıynsha áreket etken durys dep esepteı otyryp, Qazaqstanda lıberalızm dástúrleri bolmaǵandyqtan lıberaldyq-demokratııalyq urandardy jarııalaýdan da qalys qaldy.
Men myna bir nárseni aıtaıyn – kóshbasshyda úsh qasıet bolýy shart: aqyl, minez, harızma. Osy qasıetterdiń barlyǵy da Nursultan Ábishulyna tán edi. Halyq oǵan sendi, óıtkeni jurt ony «ózimizdiń adam» dep bildi. Ol domna peshiniń ystyǵyna shynyǵýdan bastap, basqarýdyń barlyq satysynan ótken adam. Nursultan Nazarbaev eldiń muqtajdyǵyn bireýden estip emes, tikeleı halyq arasynan bilip ósken tulǵa. Ol eldi maqsatty túrde órkendetý jolyn bildi. Kúni keshe ǵana Qazaqstanǵa úshinshi álemdegi kedeı eldiń taǵdyryn tóndirip qatelesken sarapshylar, mine búgin muny basqalardan da artyq túsinedi dep oılaımyn.