Táýelsizdik týraly 100 áńgime: Eltańba qalaı jasaldy...
Spıkerlerdiń kópshiligi tarıhı oqıǵanyń kýágeri bola otyryp, ózderiniń jeke estelikteri men emotsııalarymen bólisedi, el damýynyń árbir naqty kezeńiniń buryn belgisiz bolǵan bólshekterin eske alady. Sonymen qatar, bul kitapta sońǵy 30 jyl ishindegi ekonomıkalyq, qoǵamdyq-saıası jáne mádenı protsesterdi taldaıtyn salalyq sarapshylardyń pikirleri keltirilgen. Áńgimelerde Qazaqstan Respýblıkasynyń Tuńǵysh Prezıdenti-Elbasy Nursultan Ábishuly Nazarbaevtyń saıasattaǵy beınesi erekshe oryn alady.
«QazAqparat» HAA oqyrmandar nazaryna osy kitaptan úzindiler jarııalaıdy.
«Shańyraǵymyz bıik bolsyn»: Memlekettik Eltańbany jasaý
Jandarbek MÁLІBEKOV,
Arhıtektor, Eltańba avtory
Qazaqstan Respýblıkasynyń Memlekettik Eltańbasynda qanshalyqty tereń maǵyna bar ekenin kópshilik túsinbe bermeıdi. Ol sizge kórinetin ábir elementinde bar. Onyń fılosofııasynyń myqtylyǵy sonsha Eltańbanyń ózi bizdiń memlekettiligimizdiń tumary bolyp tabylady. Sebebin de aıta ketýimizge bolady.
1992 jyldyń basynda táýelsiz Qazaqstannyń Memlekettik rámizderiniń eń úzdik jobasyna konkýrs jarııalandy. Ol kezde men Tashkentte turatyn edim. Tanystar maǵan baıqaýdyń sharttary jarııalanǵan gazetti berdi. Men tolyqqandy zertteýlermen salystyrýǵa turatyn óte aýyr, muqııat jumys jasadym.
Merzimi úsh aı boldy. Men qazaq halqynyń tarıhyna, bizdiń eldiń mádenıeti men salt-dástúrine tereń endim. Óz jumysymda bizdiń rýhanı muramyzdyń tereńdigin kórsetkim keldi. Jobamnyń maǵynasyn jaqsy sózdermen jetkizýge bolady: «Shańyraǵyń bıik bolsyn, keregeń keń bolsyn, bosaǵań berik bolsyn!». Qazaqtar úshin eń bastysy – osy tilek-bata!
Sosyn bizdiń rámizderimizdiń negizgi elementteriniń biri – kıiz úı. Kıiz úı – adamzattyń ejelgi sáýlet týyndysy, tipti Egıpet pıramıdalarynan da kóne ekenin adamdar bile bermeıdi. Bul mobıldi turǵyn úı kóptegen áleýmettik máselelerdi sheship otyrdy. Shańyraq basqa da maǵynada aıtylady. Jastar úılenip, otaý qurǵan kezde qazaqtar ádette «úı ishinen úı tigedi» deıdi. Olarǵa óz betinshe ómir súrý úshin kıiz úı syıǵa tartylady. Shańyraǵymyz KSRO-dan bólinip shyqqan jańa táýelsiz memleket retinde qalyptasty.
Sodan keıin bir kózben qaraǵannan-aq memleketimiz qorǵalyp turǵan bolýy kerek degen suraq týyndady. Men taǵy da tarıhı faktilerge júgindim: Qazaqstanda jylqylar alǵash ret qolǵa úıretildi. Bizdiń tarıhymyzda tulpar batyrdyń serigi, qorǵaýshysy dep aıtýǵa bolady, at - er qanaty, jaýdan qutqarýshy. Meniń jobamdaǵy jylqylar da erekshe: kóptegen mádenıetterde múıizdi attar qasıetti dep sanalady. Eltańbada beınelengen attyń múıizinde bizdiń dástúrimiz beınelengen. Ádemi jáne kúshti múıizder jeti saqınadan turady.
Olar Jeti rý – «jeti ata» degendi bildiredi. Eltańbadaǵy tulparlardyń qanatty jylqylar ekendigi týraly pikirlerdi jıi oqyp, estımin, biraq bul pikir durys emes. Shyn máninde «qanatty at» – Renessans ýaqytynyń tarıhı dáýiri. Olar úlken, orta jáne kishi siltemelerden turady, olar birigip, er-toqymǵa «otyrady». Bul úsh júz arasyndaǵy birigý men kelisim dáýirin kórsetedi.
Jas memlekettiń turaqtylyǵy týraly áser qalyptastyrý úshin Eltańba beınesinde jelbaý beınelengen. Qatty jel kezinde kıiz úıdi nyǵaıtý úshin jelbaýǵa aýyr zattar baılanady. Kıiz úıdiń ishinde jelbaý ilinip turýy kerek, biraq Eltańbada men «tabaldyryqty» nyǵaıtý úshin ony syrtqa shyǵardym. Kireberistiń ústine memlekettiń ataýy – «Qazaqstan» degen jazý qosyldy. Al ýyqtar shańyraqty ustap turady, bul bizdiń elimizdi turyp jatqan túrli ulttar.
Eń úzdik memlekettik rámizderge arnalǵan aýqymdy konkýrsqa 245 jobanyń qatysqandyǵy esimde. Komıssııa ár apta saıyn jınalyp otyrdy, sońynda meniń jobam depýtattardyń qaraýyna usynyldy. Komıssııanyń otyrysynan bólek Prezıdent Nursultan Ábishuly Nazarbaevtyń ózi kelip, konkýrsqa túsip jatqan Eltańba nusqalarymen tanysyp shyǵypty. Bárin muqııat qarapty, meniń jobam qatty unady.
Bul jerde Joǵarǵy Keńes depýtattarynyń narazylyǵyn týdyrǵan elementter týraly jeke aıta ketsem deımin. Meniń jobamdy maquldamas buryn, Eltańbadan múıizdi jylqylardy, arqarlardy jáne bes buryshty juldyzdy alyp tastaýdy talap etkender boldy. Halyq qalaýlylaryna meniń arqarlarym unamady. Biraq bul bizdiń tarıhı sándik-qoldanbaly ónerimizdiń bir bóligi – áıgili saq ań úlgisi! Sonymen qatar, mundaı geraldıka sımmetrııaly Eltańbanyń masshtaby men proportsııasyn erekshe atap ótý úshin qajet boldy. Mundaǵy «Bosaǵań berik bolsyn» elementi berik tabaldyryqtyń arqasynda joǵarǵy kólemniń ornyqtylyǵyn kórsetedi. Osyny aıttym, sosyn bizdiń arqarlarymyzdyń Avstralııa eltańbasyndaǵy kengýrýdan qaı jeri kem ekenin túsine almaǵanym áli esimde.
Juldyzshaǵa qatysty da oqıǵa qyzyq edi. Depýtattar tarapynan aıtylǵan usynys-tilekter, talaptardyń barlyǵy oryndaldy. Túzetýler jasaldy. Maǵan burynǵy jobama qaraǵanda olqylanyp qalǵandaı kórindi. Súıtsem Prezıdent Nursultan Ábishuly da túzetilgen Eltańbanyń sarqylyp qalǵanyn baıqapty. Sol kezde ol: «Qurmetti depýtattar, bes juldyzdy burynǵy sovet bıligimen esh shatastyrmaıyq. Qazaqtarda «Juldyzyń jansyn» degen ádemi sóz bar. Biz árkimniń óz juldyzy bar ekenine senemiz jáne osyndaı jas elimizdiń de óz juldyzy bolýy kerek, ári ol jarqyrap turýy kerek dep sanaımyn. Bizdiń óz damý jolymyz bar» dedi.
Elbasynyń osy pikiriniń ózi qosymsha daýysqa salynyp, nátıjesinde «Juldyz» óz ornyna qaıta oraldy. Keshke Prezıdenttiń ózi qońyraý shalyp, alyp tastalǵan elementterdi Eltańbaǵa qaıta qaldyrýdy ótindi. Kelesi otyrysta komıssııa tóraǵasy, Ulttyq Ǵylym akademııasynyń akademıgi Salyq Zımanov, QR tuńǵysh Konstıtýtsııasyn qalaýshylarynyń biri Sultan Sartaev, halyq jazýshysy Ábish Kekilbaev sóz sóıledi. Bul talqylaýdaǵy basty tulǵa da Prezıdent Nursultan Nazarbaev edi. Túptep kelgende bizdiń memlekettik rámizderimizdi qorǵaýymyz ońaıǵa soqqan joq. Biraq, bári de sátti aıaqtaldy.
Jalpy, men dál osy sátten bastap-aq barlyq jyldar boıy Eltańbamen aınalystym. Onyń standarty men etalonyn ázirleýge qatystym, 2019 jyly eldiń ataýynda qaripti kırıllıtsadan latyn álipbıine aýystyrdyq, sondaı-aq maǵan Prezıdenttik shtandartta Eltańba daıyndaý kezindegi jumysty basshylyqqa alýdy senip tapsyryldy. Árıne, osy ýaqyt ishinde túrli is-sharalar barysynda Elbasymen áńgimelesip turamyz. Ondaı kezderi eń birinshi kezekte bizdiń Memlekettik Eltańbany qandaı qıyndyqpen qorǵaǵanymyz eske túsedi.