Táýelsizdik tarıhy: Elin órge súıregen Elbasy

yń 22-si. QazAqparat /Ernur Aqanbaı/ - Osydan dál jıyrma jyl buryn qazaq halqynyń táýelsiz el bolyp qalyptasýyna dańǵyl jol ashqan tarıhı oqıǵa boldy. 1989 jylǵy maýsymnyń 22-inde Qazaq KSR-iniń astanasy Almaty qalasynda Qa­zaqstan Kommýnıstik partııasy Orta­lyq Komıtetiniń HV plenýmy bolyp, onyń birinshi hatshylyǵyna Nursultan Nazarbaev saılandy.

 Қazirgi Tәýelsiz Қazaқstannyң қalyptasyp, damý jolyna үңiletin bolsaқ, bұdan jıyrma jyl bұrynғy bұl oқıғanyң elimizdiң kemel keleshegi үshin shyn mәninde asa maңyzdy bolғanyn baıқaımyz. Keңes Odaғynyң әli de bolsa kesirtkideı қaýқary bar sol tұsta bılik basyna jergilikti ұlttyң өkili keldi. Bұl қaısar elimizdiң jigerine jiger қosty. Іs jүzinde ol kezeң, ıaғnı 80-shi jyldardyң aıaғy men 90-shy jyldardyң basy dәýreni aıaқtalyp kele jatқan Odaқ құramyndaғy barlyқ elderdiң azattyққa ұmtylғan, jyldar boıy bir jүıeniң moıynғa taққan  bұғaýynan bosaýғa bet bұrғan ýaқyt boldy. Tүıindep aıtқanda, ol zaman қazirgi postkeңestik keңistiktegi basқa da elderdegideı sııaқty Қazaқstan үshin de  үlken betbұrystardyң ýaқyty boldy. Jұrtshylyқtyң sanasynda қaıta құrý jәne қoғamdyқ jaңғyrtý tәrizdi ıdeıalar etene siңe bastaғan sәtte halyқ mұndaı jұmysty isteı alatyn kөshbasshysyn jyғa tanydy.

Keıinnen bұl oқıғa taғy bir tarıhı oқıғanyң oryn alýyna yқpal etti. 1990 jylғy қazannyң 25-inde  sol kezdegi Қazaқ KSR Joғarғy Keңesiniң depý­tat­tary elimizdiң derbestiginiң ne­gizin қalaғan құjatқa - Ege­men memleket týraly deklara­tsııa­ny қabyldady. Bұl elimizdiң tәýelsizdigi tarıhyndaғy jaңa belesterdi ashқan tarıhı kүn boldy, ol resmı tүrde memle­kettik mereke dep jarııalandy. Қazaқstannyң memlekettik egemendigi týraly deklaratsııa elimiz Konstıtýtsııasynyң ne­gizine aınalғan respýblıkanyң tұңғysh zaң aktisi bolyp taby­la­dy. Bұl құjatta Қazaқstan «halyқaralyқ қatynastardyң derbes sýbektisi bolýғa, syrt­қy saıasatty өz mүddelerine saı belgileýge, halyқaralyқ ұıym­dardyң қyzmetine қaty­sýғa құқyғy bar» ege­men memleket dep jarııa­lan­dy. Odan keıin 1991-inshi jylғy jeltoқsannyң 16-synda Қazaқstan өz Tәýelsizdigin jarııalady. Osylaısha әlem kartasynda Tәýelsiz Қazaқstan atty jaңa memleket paıda boldy. Onyң tұңғysh Prezıdenti bolyp N. Nazarbaev saılandy. Sөıtip Қa­zaқstan Kommýnıstik partııasy Orta­lyқ komıtetiniң HV plenýmy қabyldaғan sheshim қazaқ қoғamyna tүbegeıli өzgerister engizdi. N. Nazarbaev Tәýelsiz Қazaқstannyң tұңғysh Prezıdenti bolғannan keıin қol қoıғan alғashқy Jarlyқtarynyң biri - 1991 jylғy tamyzdyң 29-yndaғy «Semeı polıgonyn jabý týraly» Jarlyқ boldy. Elbasynyң osy tarıhı sheshimi, batyl қadamy bүginde dүnıe jүzine  mәlim tarıhı faktige jәne bizdiң ұlttyқ maқtanyshymyzdyң mәnine aınaldy.

Қazaқstan  әlemdegi aýқymy jөninen tөrtinshi ıadrolyқ arsenaldan өz yқtııarymen bas tartty. Sondaı-aқ Қazaқstan TMD-da alғashқylardyң biri bolyp ıAdrolyқ қarýdy taratpaý týraly Shartқa jәne ıAdrolyқ synaқtarғa barshany қamtıtyn tyıym salý týraly Shartқa қosyldy. Bizdiң memleket osylaısha tәýelsizdiginiң alғashқy jyldarynan-aқ aımaқtaғy jәne әlemdegi қaýipsizdikti қamtamasyz etýge asa  yқylasty ekenin aıқyn әri naқty isimen bildirdi. Қazaқstannyң mұndaı sheshimderi men қadamdaryn bүginde barsha әlem құrmetteıdi. Odan keıin Elbasynyң bastamashyldyғymen 1993 jylғy mamyr aıynda «Jappaı saıası қýғyn-sүrgin құrbandaryn aқtaý týraly» Zaң қabyldandy. Osylaısha bizdiң memleket kezinde kertertpa jүıeniң kesirinen elimizdiң azattyғy men tәýelsizdigi jolynda құrban bolғan azamattardy aқtap, bәzbireýlerdiң өktem saıasatymen jasalғan tarıhtyң қateligin tүzedi.

Әrıne Tәýelsizdiktiң alғashқy jyldary Keңes Odaғynyң shekpeninen shyққan өzge memleketterdegideı Қazaқstan үshin de oңaıғa soқpady. Halyқ naryқ қaғıdattaryna birden beıimdele almady. Odaқ kezinde shıkizat shyғarýғa ғana beıimdelgen, alaıda ony өndirýge asa daғdylanbaғan bizdiң elimizdiң ekonomıkasy kүrt құldyrap ketti. Inflıatsııa sharyқtap, halyқty jұmyssyzdyқ jaılady. Dүken sөrelerinde kүndelikti tұrmysқa қajetti taýarlardyң tapshylyғy baıқaldy. Қysқasy toқsanynshy jyldardyң basy Қazaқstan үshin ekonomıkalyқ tұrғydan da, saıası jaғynan da asa syndarly kezeң boldy. Alaıda, N. Nazarbaevtyң taңdaғan, strategııalyқ baғytynyң arқasynda kөpұltty Қazaқstanda eң bastysy қandaı da bir қaқtyғystardyң tұtanýyna jol berilmedi. Tynyshtyқty tý etip, beıbitshilikti tal besikte terbetken elimiz «aldymen ekonomıka, sodan keıin saıasat», degen қaғıdany қataң ұstanyp, damýdyң өzgege ұқsamaıtyn өzindik modelin jasap, sony jүzege asyrdy. Aldymen eldiң eңsesin kөterýge, ekonomıkany қalpyna keltirip, қarқyndatýғa kүsh salyndy. Қoғamdaғy saıası reformalar da ret-retimen jүrgizildi. Osylaısha bir-birimen үılesken әr saladaғy irgeli reformalardyң nәtıjesinde Қazaқstan 90-shy jyldardyң ishindegi toқyraýdan sansyrap emes, salıқaly oımen әri nyқ senimmen shyқty. Al, jıyrma birinshi ғasyr bastalғannan keıin memleketimiz dұrys құrғan ekonomıkalyқ jүıesiniң arқasynda damýdyң daңғyl jolyna tүsti. Қazaқstannyң ekonomıkadaғy, saıasattaғy reformalary aımaқ deңgeıinde ғana emes, әlemdik aýқymda da moıyndala bastady. Elbasy aımaқtyң ғana emes, dүnıejүziniң қaýipsizdigin қamtamasyz etýde zamanaýı maңyzy zor ıdeıalar men bastamalardy kөterip, olardyң өmirde iske asýyna sebepshi bolyp jүr. Jalpy Қazaқstannyң қaı kezeңde kөtergen bastamalary bolmasyn jұrtshylyқ jadynda өmirsheңdigimen saқtalyp қalýda. Қazaқstannyң өmirdiң әr salasynda  қol jetkizgen tabystary bүginde bizdiң elimizdiң TMD-daғy jetekshi memleketterdiң birine aınalýyna әkeldi. Onyң үstine elimizdiң қoғamdy demokratııalandyrýdaғy eren eңbegin eskerip Eýropa elderi terezesin aıқara ashyp otyr. Bұıyrsa 2010 jyly EҚYҰ-ғa tөraғalyқ jasaımyz.

Bүginde Astana sııaқty әlemge әıgili elordasy bar, yntymaғy men birligi, dostyғy men berekesi jarasқan Қazaқstanғa қyzyғyp ta, қyzғanyp ta қaraıtyn elder barshylyқ. Elimiz osyndaı қol jetkizgen jetistikterine eshқashan toқmeıilsigen emes. Prezıdenttiң basshylyғymen jarқyn bolashaққa nyқ қadam basyp barady. Әlemdi jaılaғan қazirgi daғdarysty da tıimdi eңserip keledi. Mұny basқa-basқa emes, aýzy dýaly halyқaralyқ sarapshylardyң өzderi aıtyp otyr. Ekonomıka men saıasattan bөlek, rýhanı dүnıemiz jaңғyryp, «өlgenimiz tirilip, өshkenimiz jaңarýda». Tәýelsizdiktiң arқasynda halyқ jyldar boıy қol үzip қalғan қaınar bұlaғymen қaýyshty. Jaңa býyn ata tarıhymyzdy bilip, ұlttyқ salt-dәstүrimizben, әdet-ғұrpymyzben sýsyndap өsip keledi. Tәýelsizdigimizdiң arқasynda memlekettik til dep jarııalanғan Keңes Odaғynyң tұsynda қaғajý kөrgen қazaқ tiliniң problemasy birtindep sheshimin taýyp jatyr. Memleket құraýshy ұlt - қazaқtardyң  sany Қazaқstandaғy halyқtardyң jetpis paıyzyna jýyқtap қaldy. Eң bastysy el irgesi tynysh, ishi bүtin.

Mine, osylardyң bәrine tarıh bezbenine kөz salsaқ, osydan jıyrma jyl bұryn Қa­zaқstan Kommýnıstik partııasy Orta­lyқ komıtetiniң HV plenýmynda қabyldanғan tarıhı sheshimniң bastaý bolғanyn baıқaımyz. Sodan keıin egemendigimiz týraly deklaratsııa қabyldandy, al odan soң Tәýelsizdigimizdi jarııaladyқ. Өz қolymyz өz aýzymyzғa jetkennen keıin қazirgideı deңgeıge kөterildik. Eger de osydan jıyrma jyl bұryn, Keңes Odaғynyң kesirtkideı bolsa da қaýқary bar tұsta joғarydaғydaı maңyzdy sheshim қabyldanbaғanda, kim bilsin, mүmkin tarıhtyң doңғalaғy basқasha aınalar ma edi. Baғymyzғa oraı, olaı bolmady. El tizgini, parasatty, sarabdal adamnyң қolyna tıdi, ony halқy қostady. Elbasy Nұrsұltan Nazarbaevtyң kөregendik saıasatynyң arқasynda talaı қıynshylyқtardy eңserip kelemiz. Bұғan shүkirshilik etý қajet.