Taýarlardy tańbalaý protsesi qalaı júzege asyp jatyr
Taýarlardy tańbalaýdy jolǵa qoıý tsıfrly ekonomıkany damytýǵa, «kóleńkeli» ekonomıkanyń úlesin qysqartyp, naryqtaǵy zańsyz ári sapasyz ónimniń aınalymyn azaıtýǵa, sondaı-aq tutynýshylapdyń quqyqtapyn qopǵaýǵa múmkindik beredi. Álemdik tájirıbege sáıkes, taýarlardy tańbalaýdy engizý kóleńkeli aınalymdy 70-80%-ǵa qysqartady. Osy oraıda Qazaqstandaǵy taýarlardy tańbalaý protsesiniń júzege asýy, tarıf quny jóninde tolyǵyraq QazAqparat sarapshysynyń materıalynan oqı alasyzdar.
Tsıfrlyq tańbalaý degen ne?
Tsıfrlyq tańbalaý – bul elde óndiriletin nemese elge ákelinetin barlyq ónimderdi esepke alýdyń biryńǵaı avtomattandyrylǵan elektrondy júıesi. Identıfıkator (tańbalaý kody) ár ónimge qoldanylatyndyqtan, onyń daıyndalǵan (ákelingen) sátten bastap sońǵy tutynýshyǵa satylǵan sátke deıingi barlyq qozǵalystaryn qadaǵalaýǵa bolady. 2019 jyly elimiz Eýpazııalyq ekonomıkalyq odaq aýmaǵynda taýaplapdy sáıkestendipý qupaldapymen tańbalaý týpaly kelisimdi engizdi. Bul kóleńkeli ekonomıkanyń úlesin azaıtyp, naryqtaǵy zańsyz ónimniń aınalymyn qysqartady.
Jalpy taýarlardy tsıfrly tańbalaý - álem elderinde burynnan qolǵa alynǵan júıe. AQSh, EO elderi, Brazılııa, Qytaı sııaqty memleketterdiń tájirıbesi tańbalaýdy engizýdiń tıimdi jaǵy kóp ekenin kórsetken. Aıtalyq, Eýropalyq odaq elderinde tsıfrlyq qadaǵalaý júıesi 5 jyl ishinde kontrabandalyq ónim aınalymyn 30%-ǵa tómendetken. Amerıka Qurama Shtattarynda dári-dármekterdi tańbalaý ónimdi qaıtaryp alý protsesin 3 kúnnen 10 sekýndqa deıin jyldamdatýǵa múmkindik bergen.
Taýaplapdy tsıfplyq tańbalaý kelesi maqsattapǵa qol jetkizýge baǵyttalǵan:
1) memleket úshin – taýaplapdyń zańsyz aınalymyn qysqaptý, bıýdjetke salyq túsimdepiniń túsýin ulǵaıtý, memlekettik baqylaý sapasyn apttypý;
2) halyq úshin – qoǵamdyq baqylaýdyń tıimdiligi, tutynýshylapdyń quqyqtapyn qopǵaý, azamattapdyń ómipi men densaýlyǵyn qopǵaýǵa;
3) bıznes úshin - adal salyq tóleýshilep úshin bıznes júpgizýdiń básekelestik jaǵdaılapyn apttypý.
Tańbalaý kodyna tarıf quny qansha?
QR Úkimetiniń 2021 jylǵy 8 qyrkúıektegi qaýlysymen tańbalaý kodyna tarıf quny bekitildi. Qosylǵan qun salyǵynsyz birlik quny 2,68 teńgeni quraıdy. Qazaqstandyq mamandardyń aıtýynsha, tańbalaýdyń tıimdi tusy kóp. Naqtyraq aıtqanda, mindetti tańbalaý engizilgennen keıin «kóleńkeli» aınalym úlesi edáýir tómendeıdi. Sondaı-aq memlekettik qoldaý sharalary kezinde bıznestiń jabdyqtardy bir mezette satyp alýǵa jumsaıtyn shyǵyndary aıtarlyqtaı azaıady.
Qazirgi ýaqytta ónerkásiptik taýarlardyń zańsyz aınalymy - el ekonomıkasynyń jekelegen salalarynyń da, tutastaı alǵanda ulttyq ónerkásiptiń de damýyna kedergi keltiretin ózekti máselelerdiń biri. Saýda jáne ıntegratsııa mınıstrliginiń málimdeýinshe, óndirýshiler men jetkizýshilerdiń tehnologııalyq múmkindikteri únemi jetildirilip otyrady. Sapasyz ónimder barlyq baǵa segmentterin qamtýda. Sondaı-aq kontrafaktili taýarlardy túpnusqadan ajyratý qıyndaı túsýde, «sur» (zańsyz aınalym) ımporttyń úlesi artyp otyr. Halyqaralyq tájirıbe kórsetkendeı, tsıfrly mehanızmdi engizý taýarlardyń ómirlik tsıklyn óndiristen nemese ımporttan túpkilikti satýǵa deıin baqylaýǵa ǵana emes, sonymen qatar bıýdjetke salyq túsimin arttyrýǵa múmkindik beredi.
«Taýarlardy tańbalaý salyqtyń qosymsha túri bolyp tabylmaıtynyn atap ótken jón. Bul «sur» aınalymnan shyǵarylǵan taýarlar esebinen salyq salý bazasyn edáýir keńeıtýge múmkindik beretin qoldanystaǵy salyqtyq ákimshilendirý júıesin jaqsartý quraly», - dedi Tehnıkalyq retteý jáne metrologııa komıtetiniń baspasóz hatshysy Rozalııa Áýbákirova.
Mindetti tańbalaý engizilgennen keıin kóleńkeli aınalym úlesiniń edáýir tómendeýi kútilýde. Resmı derekter boıynsha, kóleńkeli aınalym jeńil ónerkásip naryǵynda jalpy aınalymnyń 63%-yna, aıaq kıim naryǵynda – 48,5%-ǵa, alkogol naryǵynda - 25%-ǵa, farmatsevtıkada - 12%-ǵa jetedi. Álemdik tájirıbeni tereń taldaýǵa negizdelgen taldaý agenttikteriniń derekteri boıynsha taýarlardy tańbalaýdy engizý kóleńkeli aınalymdy 70-80%-ǵa qysqartýǵa múmkindik beredi. Sondaı-aq adal óndirýshiler men ımporttaýshylar úshin 900 mlrd teńge somasynda qosymsha naryq qurýǵa múmkindik beredi.
Saýda jáne ıntegratsııa mınıstrliginiń dereginshe, 2018 jyly EAEO elderi qol qoıǵan «Data Matrix» kodymen taýarlardyń ártúrli toptaryn tsıfrlyq tańbalaýdy kezeń-kezeńimen engizý týraly kelisimde aıqyndalǵan taýar toptaryna tsıfrlyq tańbalaýdy engizýmen adal bıznestiń túsimi 11,3%-ǵa ulǵaıady. Taýarlardy mindetti tańbalaýdy engizý nátıjesinde qazaqstandyq óndirýshilerdiń kiristeri jylyna 10%-dan astam ulǵaıǵan. Tıisinshe, memlekettik bıýdjettiń kiristeri salyq túsimderi túrinde jylyna 100 mlrd teńgeden astam ósedi.
«Qazirgi ýaqytta qaptalǵan sý men qant qosylǵan sýsyndardy tsıfrlyq tańbalaý boıynsha pılottyq joba júrip jatyr. Barlyǵy bıznespen aqyldasyp zerttelýde. 2022 jyldyń 1 shildesinen bastap elimizde dárilerge tsıfrlyq tańbalaý engizý josparlanyp otyr», - dedi komıteti ókili.
Teriden jasalǵan ónimderdi tańbalaý. Teriden jasalǵan ónimder biregeı «RFID» degen tańbamen belgilenedi. Teri naryǵyndaǵy ishki salyq mólsheri 600 mln teńgege artqan. Teri ónimderin óndirýshiler men ımporttaýshylar ár taýarǵa tańba qoıǵyzý úshin 400 teńgeden tóleıdi. 310 teńge «RFID» tańbaǵa, tańbany menshikteýge 90 teńge jumsalady.
Temeki ónimderin tańbalaý. Temeki ónimderi 2020 jylǵy 1 qazannan bastap 2 ólshemdi «Data Matrix» kodymen tańbalana bastady. Tańbalanbaǵan temeki 2021 jylǵy 1 qazanǵa deıin satyldy. Ótpeli kezeńnen keıin dúken sórelerinen tańbalanbaǵan barlyq temeki ónimi alynyp tastaldy. Búgingi tańda elde aktsızdeletin temeki óniminiń 99,9%-y tańbalanady. Saýda jáne ıntegratsııa mınıstrliginiń boljaýynsha, 2025 jylǵa qaraı zańdy temeki óndirýshiler men ımporttaýshylardyń kirisi 38,6 mlrd teńgege jetedi.
Aıaq kıimdi tańbalaý. Aıaq kıim 2021 jyldyń 1 qarashasynan tańbalanyp jatyr. Qabyldanǵan shara sheńberinde el aýmaǵyna tańbalanbaǵan aıaq kıim engizýge tyıym salyndy. Resmı derekke sáıkes, kópshilik kıip júrgen aıaq kıimniń 3,1%-y ǵana otandyq ónim. Qalǵanynyń barlyǵy shekara asyp keledi. Onyń jartysy el aýmaǵyna zańdy, jartysy zańsyz enedi. Boljam boıynsha, 2025 jylǵa qaraı tańbalanǵan aıaq kıimnen túsetin tabys 21%-ǵa deıin ósedi. Memleket aıaq kıim saýdasyna salynatyn qosymsha qun men baj salyǵy esebinen bıýdjetti 45 mlrd teńgemen toltyrady.
Alkogol ónimderin tańbalaý. Resmı derek boıynsha, elimizdegi kóleńkeli saýdanyń tórtten bir bóligin alkogol ónimderi quraıdy. Osyǵan deıin úkimet tańbalaý júıesi arqyly araq-sharap ónimderiniń zańsyz saýdasyna tosqaýyl qoıýdy kózdep otyrǵanyn málimdedi. Al Saýda jáne ıntegratsııa mınıstrligi aldaǵy 5 jylda zańdy bıznes ókilderiniń tabysy 80,7 mlrd, bıýdjet kirisi 19,4 mlrd teńgege jetedi dep boljady. Alkogol ónimderin tańbalaý jobasyna 3 otandyq, 4 sheteldik kompanııa qatysty. Olardyń ónimderi «Data Matrix» kodymen tańbalandy.
Budan bólek, tańbalaý júıesin engizý IT-naryǵyn, jabdyq óndirýshiler úshin servısterdi damytýǵa serpin beredi. Osylaısha, tańbalaý men qadaǵalaýdyń biryńǵaı aqparattyq júıesiniń kómegimen qabyldaý-berý, qaıtarý, aqaýdan shyǵarý, taýar aınalymynan shyǵarý jáne t.b. sııaqty protsesterdi rastaıtyn aqparat pen qujattardy jedel almasý úshin tsıfrlyq orta qurylatyn bolady. Tsıfrlyq orta taýar qozǵalysynyń jyldamdyǵyn jáne búkil esepke alý protsesin arttyrýǵa yqpal etedi jáne shyǵyndardy azaıtady.
Sonymen qatar, árbir tutynýshy «Naqty Onim» mobıldi qosymshasynyń kómegimen ónim týraly shynaıy aqparatqa árdaıym qol jetkize alady. ıAǵnı tsıfrlyq tańbalaý halyqtyń sanaly tutyný mádenıetin damytýǵa da yqpal etetin bolady.
Venera Jolamanqyzy