Tarıhy tereń teńge bul!

ASTANA. QazAqparat - Aqsha - taýarlar men qyzmet kórsetý ólshemi. Ol - jalpyǵa birdeı balama ról atqaratyn, kez kelgen taýarlar men kórsetiletin qyzmetterge aıyrbastalatyn erekshe taýar túri, dep jazady «Aıqyn» gazeti.

Eń alǵashqy ulttyq valıýtamyz - qazaq teńgesi el táýelsizdigin alǵannan keıin kóp uzamaı 1993 jyly shyǵaryldy. 

Degenmen, bul teńge elimizdegi alǵashqy aqsha emes. Uly Jibek jo­ly boıynda ornalasqan ejelgi qazaq dalasynda saýda, aıyrbas erteden qalyptasqan. Kóshpendi qazaq halqy mal, baǵaly ań teri­le­ri, altyn, kúmis kesekterin de taýar aı­nalymy retinde paıdalanǵan. Usaq bólshek saýdada kóbine mys felster qoldanyldy. Túrki ke­zeńin­degi monetalarǵa avers (tıyn­nyń oń beti) betinde basylǵan tań­balar, jyrtqysh ańdardyń sý­reti, beınelengen. Belgili arheolog K.Baıpaqov jetekshilik etken zert­teý tobynyń arheologııalyq qaz­ba jumystarynyń nátıjesinde, «Otyrar alqaby: Kúıik-Mardan, Altyntóbe, Jalpaqtóbe qala jur­ty» atty eńbegi jaryq kórdi. Olar Otyrar alqabyndaǵy Kúıik-Mar­dan qala jurtynan teńgelerdiń ta­­bylǵanyn, olardyń VІІ-VІІІ ǵa­­syrlarǵa jatatynyn jáne ol teń­gelerde arystan beınesi men tań­balardyń bederlengenin kel­tir­gen. Ótken jyly qazaq han­dy­ǵy­nyń 550 jyldyǵy toılanyp, onyń núktesi kóne Taraz jerinde qoıyldy. Buǵan sebep - qazaq hal­qy tarıhynda bul shahardyń orny erek­she ekendigi. Shamamen 704-766 jyl­dary Taraz shaharynda qola teń­geler óndirilgen. Osydan-aq Túr­gesh qaǵanatynyń qýatty mem­leket bolǵanyn ańǵaramyz. 
Qazaq jerinde aqsha jasaý isi Qa­rahan áýleti tusynda qarqyndy óris aldy. Bul áýlet ıslam dinin mem­lekettik din retinde qabyl­da­ǵannan keıin aqsha aınalymyndaǵy tıyndar «dınar, dırhem, fýls» de­gen arabsha ataýǵa ıe boldy. ıAǵ­nı, qypshaq taıpasy jaılaǵan Desh­ti qypshaq dalasynda kúmis já­ne mys aqshany qazirgi biz qol­da­nyp júrgen aqshanyń ataýymen, má­selen, alǵashqysyn tanga (teń­ge), keıingisin pýl (pul) dep ataǵan. Orta Azııanyń on alty qalasynda shamamen 1260-1280 jyldardyń ózin­d­e-aq, monet soǵatyn iri sa­raı­lar bolǵan. Qazaqstan aýmaǵyndaǵy sol kezdegi qalalardyń biri - Ta­raz, Jent, Kenje teńge saraılaryn aıtýǵa bolady. Teńgelerde kóbine arys­tan, suńqar, balyq sýretteri beı­nelengen. Túrli geometrııalyq ór­nekter, túrli tańbalar, jyrt­qysh ańdar, ańshy beınesi, ıslam dininiń sýnnıt aǵymynyń belgileri soqtyrylǵan. Keıbir dırhemder men puldarda shoq juldyzdardyń beı­nesi salynsa, endi birinde to­tyqustyń sýreti bar. Altynnan so­ǵylǵan tıyndy dınar, al, kúmis tıyn­dy «dırhem» dep ataǵan. Al, q­azirgi biz aıtyp júrgen teńge ataýy Altyn Orda kezeńinde qol­da­nyla bastady. Jibek jol­ynda dırhem men dınardan basqa, penı, manat, fýls, dildá, jamby syndy aqsha ataýlary da qoldanysta bol­dy. Keıbir derekterge qaraǵanda, qazaq­tar qaǵaz aqshany aqquıryq, al, metall aqshany baqyr, qara baqyr, kúresh, qara kúresh, shaqa, so­qyr, jarmaq, tıyn dep ártúrli ata­ǵan. Altyn men kúmisti salmaǵy men kólemine qaraı taıtuıaq, atan­tuıaq, qoıtuıaq, botagóz dep ataǵany da kóne derekterde kezdesedi. Qa­zaq aqshasynyń tarıhy, mine, osy­laı bastalǵan. Reseı pat­sha­ly­ǵy­nyń ákimshilik júıesine baı­la­nysty aqsha saıasaty da ózgerdi. Іshki jáne syrtqy saýda aına­ly­myna endigi kezekte bizdiń halyq re­seılik aqsha belgilerin qoldana bas­tady. Al, ózimiz shet jaǵasyna kýá bolǵan ótken jıyrmasynshy ǵasyrda rýblmen esep aıyrystyq. Bul úrdis el táýelsizdigin alyp, óz aldymyzǵa derbes memleket bol­ǵanǵa deıin jalǵasty. 

«1993 jyly aqsha aýystyrý ke­zeńinde Almaty qalasyndaǵy Ka­lının aýdandyq bankine or­ta­lyqtan jiberdi. Sol kezdegi ju­mys­tarymyzdy oılasam qolmen sa­nap shyqqan esepsiz qaǵaz aqsha, ká­dimgi esepshot esime túsedi. Biz táý­lik boıy bank qoımalarynda aq­sha sanaıtynbyz. Jolaýshy tasymaldaý avtobýstarynan túsken ki­leń 3 somdyq rýblder taý-taý bo­lyp úıilip jatatyn. Talaı uı­qy­syz túnder ótti» dep eske alady uzaq jyldar elimizdiń qarjy sala­syn­da eńbek etken Maıko Saǵyn­dy­qova apamyz. Bul dál sol aqsha aıyr­bastaý kezindegi qarbalas. Al, oǵan daıyndyq erterek bastalyp ketken edi. 1991 jyly saıası ja­ǵy­nan táýelsizdik alǵanymyzben, biz­diń ekonomıkamyzdyń san sa­lasy Reseımen, basqa da odaqtas mem­lekettermen tyǵyz baılanysta bol­dy. Tól valıýtamyz bolmaı eko­nomıkalyq jaǵynan Reseıge táýel­dilikten aryla qoıýdyń qıyn eke­nin ýaqyt dáleldedi. 
«Aqsha» da, «altyn» da emes, «teńge»!

1991 jyly QR Joǵarǵy keńe­sin­de Eltańba men Týdyń keskinin tal­qylaý barysynda ulttyq valıý­ta engizý máselesi de týyndady. Ult­tyq valıýtany aınalymǵa en­giz­beı táýelsizdikti ekonomıkalyq turǵydan qamtamasyz etý múmkin emes ekendigine kóz jetti. Tól valıý­­­tamyzdy daıyndaýǵa óte qupııa túrde jumystar júrgizile bastady. 1992 jyldyń 27 tamyzynda QR Ulttyq banki basqarmasy teńge kýpıýrasynyń úlgilerin bekitti. Ǵalym Baınazarov - Qazaqstan mem­leketiniń tuńǵysh bas bankıri, ult­tyq valıýtanyń dúnıege kelýine úles qosqan jáne shyǵý tarıhynyń kýási bolǵan tulǵalardyń biri. Qa­zaq valıýtasynyń ataýy, dızaıny uzaq talqylaýdan ótip, bekitildi. Tól valıýtamyzdy «aqsha», «altyn» dep ataý jaıly da usynys boldy. De­genmen, aqyldasa kele túrki sózi «teńge» bolǵany durys degen toq­tamǵa keldi. Sýretshi-dızaınerler Haı­rolla Ǵabjálelov, Tımýr Sú­leı­menov, Meńdibaı Álın jáne Aǵym­saly Dúzelhanovtar jedel já­ne óte qupııa túrde jańa kýpıý­ra­nyń bet-beınesin jasap shyqty. 

Ǵalym BAINAZAROV, QR Ulttyq bankiniń birinshi tóraǵasy:

- Qazirgi Qazaqstan ter­rı­to­rııa­synyń ejelgi tarıhynda ózge mem­lekettermen belsendi taýar al­masýda óz ekonomıkalyq damý deń­geıine sáıkes qarjy-qarajat júıe­sin qurǵan jáne óz aqsha bel­gi­leri bolǵan. Arheologtar eń ejel­gi aqsha belgilerin Otyrar, Taraz, Túrkistan, Balasaǵun jáne taǵy bas­qa da Qazaqstannyń kóne qala­laryn qazý barysynda tapqan. Altynshy ǵasyrǵa tán metall mo­netteri de tabylǵan. Orta ǵasyrlyq kezeńdegi, XII ǵasyrdyń basyndaǵy metall monetterdi shyǵarýda monet saraılary neǵurlym damyǵan teh­nologııalar qoldanǵan. Bul kezeńde mo­netter kúmis jáne altynnan ja­salyp, onyń jasalǵan merzimi kór­setilgen. Mundaı monetter «tan­ga» degen ortaq ataýǵa ıe bol­ǵan. 
HVІІ ǵasyrdyń basynda Qazaq­stan Reseı ımperııasynyń qura­my­na kirip, onyń terrıtorııasynda reseılik aqsha belgileri keńinen ta­raldy. KSRO qurylǵannan keıin, ózge de odaqtas respýb­lı­ka­lardaǵydaı Qazaq KSR ter­rı­to­rııa­synda da KSRO-nyń aqsha bel­gileri men metall monetterimen esep aıyrysty. Aıta ketý kerek, keńes rýbli - KSRO valıýtasy 1923 jyldan 1991 jyldyń 26 jeltoq­sanyna deıin qoldanysta boldy. 1989 jyldan bastalǵan KSRO-nyń kúıreýi 1991 jyldyń jeltoqsa­nyn­da aıaqtaldy. Qazaq KSR Par­lamenti 1991 jyldyń 25 qazanynda «Qazaq KSR-niń memlekettik ege­mendigi týraly» Deklaratsııany qa­byldady jáne osy ókildigi jo­ǵary memlekettik organnyń she­shi­mi­men 1991 jyldyń 10 jel­toq­sa­nynda Qazaq Keńestik Sotsıalıstik Respýblıkasy Qazaqstan Respýb­lıkasy bolyp ataýyn ózgertti. Sodan soń, 1991 jyldyń 16 jel­toq­­sanynda «Qazaqstan Respýb­lı­kasynyń memlekettik táýel­siz­digi týraly» Konstı­týtsııa­lyq zań qa­byldanyp, onda Qazaqstan Res­pýblıkasynda tuńǵysh ret óz be­tin­she qarjy-nesıe júıesimen aq­sha-nesıe saıasatyn júrgizý tý­raly zańǵa negiz qalandy. 
1993 jyldyń 13 sáýirinde «Qa­zaqstan Respýblıkasynyń Ulttyq banki týraly» zań qabyldandy. Osy zańda Qazaqstannyń Ulttyq banki Qazaqstan Respýblıkasy terrıtorııasynda óz betinshe aqsha-nesıe saıasatyn júrgizýge quqyly jáne birden-bir banknot pen monet emıtenti bolyp sanalatyny anyq kórsetilgen. 

Saıası jáne ekonomıkalyq jaǵ­daıǵa baılanysty 1993 jyl­dyń 15 qarashasyna deıin elimizde burynǵy KSRO-nyń aqsha bel­gi­leri aınalysta boldy. Qazaqstan Respýblıkasy keńes rýbli aımaǵyn tas­tap shyqqan eń sońǵy el. Bu­rynǵy Keńester Odaǵynyń barlyq respýblıkalary, onyń ishinde Reseı de 1993 jyldyń tamyzyna deıin óz ulttyq valıýtalaryn aı­nalysqa shyǵaryp úlgerdi. Qa­zaq­stannyń Ulttyq banki sol kezdegi ekonomıkalyq qıyn ahýaldy sezinip, 1992 jyldyń birinshi jar­tysynan-aq ulttyq valıýta shy­ǵarýǵa, bolashaq qazaqstandyq aq­sha naryǵyn qalyptastyrýǵa jumys isteı bastady. 1992 jyldyń qarashasynda Qazaqstannyń Ulttyq banki men Ulybrıtanııa­nyń «Harrison & Sons Limited» («Har­rıson jáne onyń uldary») fırmasymen ulttyq valıýtany ja­sap shyǵarý jaıynda ózara ke­lisimshartqa otyrdy. Іsti qolǵa alǵannan keıin qazaq memleketiniń tarıhy zerttelip, bolashaq valıý­tanyń ataýy - «TEŃGE» dúnıege keldi. Ártúrli elderdiń banknoty men monetiniń dızaınyn zertteı kele portretter beınelengen dı­zaın tańdap alyndy. Bolashaq bank­not pen monet dızaınyn qazaq sýretshileri «Harrison & Sons Limited» fırmasynyń dızaıner­ler tobymen birlesip jasap shyq­t­y. Ulttyq valıýta dızaınyna ta­rı­hı-mádenı mańyzy bar qazaq ǵy­lymy men mádenıeti ókilderi, qa­zaq memleketiniń negizin qalaǵan handardyń portreti beınelenip, qazaqy oıý-órnekpen bezendirilgen. Banknot qurylymyna keler bol­saq, klassıkalyq valıýta ataly­my­nan turady. Olar jeti atalym­nan quraldy: 1, 3, 5, 10, 20, 50, 100 teń­ge. Al, teńge 100 tıynnan qu­ral­dy. Olar 1, 2, 5, 20, 50 tıyn. Osy­­­­laısha, 1992 jyly jeltoq­san­nyń basynda London qalasynda ornalasqan «Harrison & Sons Limited» fırmasynda Qazaqstan Respýblıkasy Mınıstrler ka­bı­neti ókilderiniń qatysýymen  banknottyń óndiristik úlgilerine qol qoıdym. Ulybrıtanııalyq fır­ma qazaqstandyq valıýtany ba­syp shyǵarýdy 1993 jyldyń naý­ryzynda aıaqtady. Jańa valıýta sáýir-mamyr aılarynda elge jet­kizildi. Teńge álemdegi qor­ǵa­nysh­tyq qabileti joǵary valıýtalardyń biri boldy. Keıbir kýpıýralardyń 14-ke deıin qorǵanyshtyq elementi bar edi. Teńgeniń zamanaýı dızaı­ny men joǵary sapasy úshin «Harrison & Sons Limited» fırmasy Ulybrıtanııa patshaıymynyń 1993 j­yldyń qorytyndysy boıyn­­sha úzdik sapaly ónim ata­lymy medalimen marapattaldy. Qa­zaqstan Ulttyq banki ujymy­nyń iskerliginiń arqasynda jáne óz kiris esebimen 1993 jyldyń 1 shil­desine deıin aqsha naryǵy ny­san­darynyń barlyq ınf­raqury­lymy qurylyp, jumystar toly­ǵy­men aıaqtaldy. Olar: Elekt­ron­dy valıýta bırjasy, Moneta sa­raıy, Banknot fabrıkasynyń bi­­rinshi kezeńi, Altyn valıýta qo­ry, Memlekettik valıýta qory men qymbat baǵaly metaldardy saqtaý qoımasy, Qazaqstannyń ishki jáne syrtqy tólem júıesi.
Qazaqstan Respýblıkasy Pre­zı­denti Nursultan Nazarbaevtyń Jarlyǵymen 1993 jyldyń 15 qa­ra­shasynda elimizde ulttyq valıýta - teńge aınalymǵa engizildi. Bir teńge 500 keńes rýbline teń boldy. Rýbldi ulttyq valıýtaǵa aıyr­bas­taý 1993 jyldyń 15 qarashasynda saǵat 8-de bastaldy jáne úsh kún ishinde rýbl men teńge qatar qol­da­nysta boldy. Al, 1993 jyldyń 18 qarashasynan bastap ulttyq valıý­ta - teńge Qazaqstan terrıto­rııa­synda birden-bir zańdy tólem qu­raly bolyp sanalady. 1993 jyl­dyń 20 qazanynan bastap teńgeniń óz­ge elderdiń valıýtalaryna shaq­qandaǵy baǵamy belgilendi, onyń ishinde AQSh-tyń 1 dollary 4,75 teń­gege teń boldy. 
Ulttyq valıýtanyń engizilý ke­zeńi Keńes Odaǵynyń qulaý kezeńi deý­ge bolady. Odaqtyń taraýy já­ne josparly ekonomıkanyń kúı­reýi burynǵy odaqtas Res­pýb­lıkalar ekonomıkasyn óte kúrdeli to­qyraý jaǵdaıyna alyp keldi. Post­keńestik keńistikte eko­no­mıkany bir ortalyqtan basqarý te­ti­giniń qoldan shyǵyp ketýinen evolıýtsııanyń damý satysyn je­deldetip júgirip ótip, óte qysqa mer­zimde naryqtyq ekonomıkany qurýǵa umtylys, Reseı úkimetiniń baǵany shekten tys lıbe­ra­lı­zatsııa­laýy saldarynan rýbl aı­ma­ǵynda gıperınflıatsııanyń be­leń alýy, óndiris pen halyqtyń mar­dymsyz tabysy kúnkóris deń­geıin kúrt tómendeýin qalyp­tas­tyr­dy. Qazaqstanda ınflıatsııa deń­geıi 1991 jyly 147,1 paıyzdan 1992 jyly 2960,8 paıyzǵa, 1993 jy­­ly 2165,0 paıyzǵa, al, 1994 jy­ly 1158,3 paıyzǵa deıin jetti. Osyn­­­­daı qalyptasqan aýyr jaǵ­daı­ǵa qaramaı, memleketimiz táýel­­­sizdik alǵan alǵashqy jyl­dary Ulttyq banktiń qarjy kú­shi­men derbes kredıt saıasaty us­ta­ny­my arqasynda elimizdiń óner­ká­siptik óndiris áleýeti men ag­ro­óner­kásiptik keshenin daǵda­rys apa­tynan saqtap qaldy. Birte-bir­te gıperınflıatsııany aýyz­dyq­taý­ǵa múmkindik týdy. 1998 jylǵa qa­raı ekonomıkada ósim aıqyn baı­qaldy. 
Ulttyq valıýtany engizý táýel­siz Qazaq elinde, Qazaqstan halqy ómi­rinde úlken tarıhı oqıǵa! Mem­le­ketimizdiń Táýelsizdiginiń 25 jyl­dyǵy qarsańynda teńge óziniń ta­rıhı mindetin abyroımen atqar­dy deýge tolyq negiz bar. Al, bel­gili halyqaralyq reıtıng agent­tik­teriniń baǵalaýy boıynsha eli­miz­diń qarjy-bank júıesi TMD boıyn­sha úzdikterdiń qatarynda. 

Haırolla ǴABJÁLELOV, tuńǵysh teńge avtorlarynyń biri, sýretshi-dızaıner:
- Qazaqstan Táýelsizdik al­ǵa­nyna 25 jyl bolyp otyr. Ótkenge kóz júgirtsek, elimiz búkil álemge tanylǵan memleketke aınaldy. Derbes memleket bolǵannan keıin óz shekaramyz belgilenip, óz ás­keri­miz, óz aqshamyz bolýy kerek degen pikirler aıtyla bastady. Ult­­tyq valıýtamyzdy jasap, aı­na­lymǵa engizý jaıly pikir óte oryn­dy edi. Tuńǵysh teńge nesimen qun­dy? Ol kezde joqtan bar ja­saldy. Ulttyq valıýtamyzdy jasap shyǵarý úshin jumystar 1992 jyly qolǵa alyndy. Ol ekonomıkamyz­dyń turalap jatqan shaǵy edi, ınflıa­tsııa bolyp jatyr, orystar basym, taýarlar qat... Sondaı za­manda biz is bastadyq. Ulttyq bank­te Ǵalym Baınazarov tóraǵa, onyń orynbasary Mirsultan Tur­synov edi. Olar - naǵyz qazaqy, rýhy myqty jigitter. Biz top qu­ryp birge jumys jasadyq. Halyq depý­taty, sýretshi Tımýr Sú­leı­menovpen birge «Qazaqstannyń dı­zaın ortalyǵy» atty jaýap­kershiligi shekteýli seriktestigin ashyp, ulttyq valıýtany jasaý úshin arnaıy qurylǵan kási­po­ryn­nyń qosarly quryltaıshysy atan­dyq. Tımýrdy «Qazqala­qurylys­jobalaýda» birge jumys istegen jyldardan beri biletinmin. Kúndiz qolymyz bos emes, keshkisin birde onyń, birde meniń úıimde kezdesip, qazaqstandyq bolashaq aqshalar­dyń nobaıyn, sulbasyn salatyn­byz. Qolymyzda eshqandaı derek, málimet joq. Sonyń ózinde izdenip júrip, syzyp, alǵashqy dızaınyn jasadyq. Banknottardyń negizgi ıdeıa­sy men qurylymyn talqylap alyp, Ulttyq bank tóraǵasy 
Ǵa­lym Baınazarovtyń qabyl­daýyna jazyldyq. Banknottardyń no­baıyn kórsetip, nátıjesinde, biz­diń dızaınerlik top bekitildi. Tı­mýr bul iske talantty sýret­shi­ler Meńdibaı Álın men Aǵymsaly Dúzelhanovty tartýdy usyndy. Osylaısha, iske kiristik. Joǵarǵy keńestiń saıajaıyn jalǵa alyp, kó­shirip kóbeıtetindi qoıdyq. Boıaý­lardy taptyq. Tarıh pen ar­heologııa boıynsha kitaptar men al­bomdardy jınap aldyq. Ulttyq banktiń kitaphanasynan bizge baǵ­dar úshin «Dúnıejúziniń valıý­ta­lary» atty úlken kıiz kitap berildi. Aramyzda buryn-sońdy aqshanyń sýretin salǵan adam joq, sondyq­tan, isimiz baıaý jyljydy. Áýeli kýpıýralardyń kóptegen nusqasy jasaldy. Respýblıkanyń Joǵarǵy keńesi janynan arnaýly komıssııa quryldy. Olar barlyq usynysty qarap shyǵyp, keıinirek kýpıý­ra­larda paıda bolǵan sýretterdi be­kitti. 
Anglııaǵa birneshe ret baryp-ke­lip, baıyz tappadyq. Bir bar­ǵa­nymyzda aǵylshyndar aldymyzǵa daıyn 1,3 jáne 5 teńgeniń bank­notyn ákelip kórsetip, «Mynaý sen­derdiń banknottaryń» deıdi. Qarasaq, qur ásheıin, jaı lotereıa bıletine uqsaıdy. Bizdi túk bil­meı­di dep istep otyrǵandary. Be­del­di, tájirıbeli, jasy 70-ti alqymdap qal­ǵan menedjer Djon Braıs Gı­venniń maqsaty - Qa­zaqstannan úlken tapsyrysty qalaıda alý. Ma­ǵan «Sen kimsiń? Jaı sýret­shisiń» deıdi kemsitip. Namysqa tyrysyp, banknotpen betine bir soqtym. Dereý elge, Ulttyq bankke telefon shaldym. Jarty saǵattyń ishinde «Qazaqstan Respýblıkasy Ulttyq bankiniń ókili - Haırolla Ǵabjálelov» degen faks keldi. «Eger tyńdamasa, qaıtyńdar, bas­qa fırmamen kelisimshartqa oty­ramyz» dedi. Álginde murnyn shúı­irip turǵan aǵylshyndar zyr júgi­rip, quraq ushty. «Teńgemizdi shy­ǵaramyz» dep masaırap júrgeni­miz­ben, ol kezde Qazaqstan memleket re­tinde tany­mal emes edi. Bizdi tip­ti, adam dep sa­nap turǵan joq. Biz­diń oǵan kózi­miz jetip, aıqaı-shý boldy. Biz ár­­bir teńgeniń sapa­sy jaqsy bolýy úshin jantalastyq. 
Banknottarymyzdyń sapa­synyń joǵarylyǵy, dızaıny jáne eki memlekettiń arasyn eko­nomıkalyq turǵydan jaqyndat­qany úshin «Harrıson jáne onyń uldary» fırmasyna Ulybrı­tanııa­nyń korelevasynyń altyn belgisi berildi. Sol kezde basylǵan teń­geler áli kúnge qorǵanyshtyq qa­biletin joǵaltqan joq.

Haırolla aǵanyń «joqtan bar jasaldy» degen sóziniń jany bar. Ol kezde elimizde aqshany bastyra­tyn fabrıka joq edi, tipti, qundy qaǵaz bastyratyn qarjy da tapshy boldy. Elbasy Nursultan Nazar­baev ol kezeńdi «Prezıdenttiń úlken oıy­ny» fılminde «Shetelderge barý úshin ushaqqa janarmaı, aero­port­ty jalǵa alý úshin qarjy joq edi» dep eske alady. Osyndaı kezeńde eli­mizde qarjylyq reforma júr­gizilip, ulttyq valıýtanyń qajetti qarajattyq ınfraqurylymyn jasaý qolǵa alyndy. Elbasy N.Nazarbaev: «Jeti mıllıon dol­lar taýyp, aqshamyzdyń qalǵan bóli­gin shyǵarýǵa qajetti shyǵyndy tóledik. Tórt «Il-76» ushaǵyn jal­dap, aqshamyzdyń 60 paıyzyn elge tasyp ákeldik. Bul óte qupııa ope­ratsııa edi. Qujattarǵa: «Memleket basshysynyń salynyp jatqan rezı­dentsııasyna kerekti múlik» dep jazyldy. Oǵan deıin oblys­tarda jerasty qoıma jasatyp qoı­dyq. Tórt ushaq aptasyna Lon­don - Oral, odan oblystarǵa deıin árli-berli on segiz reıs jasap tur­dy. 12 qarashany men «aqshany en­gizý kúni» dep jarııaladym. Jıyr­ma kúnge jeter jetpes ýaqyt qaldy. UQK basshylarynyń bárin operatsııany ótkizýge jumyl­dyr­dym. Eń qıyny - aqshany barlyq aýdandarǵa, bar­lyq bankilerge jet­kizý. Ol segiz kúnniń ishinde at­qa­rylyp shyqty. Bálkim, dúnıe­júzin­de jańa aqshany engizý tap osyndaı tez ári tabysty júzege asy­rylǵan joq shyǵar». 1993 jy­ly 1 qarashada Ulttyq banktiń oblystardaǵy fılıaldaryna «H» kúni ashylady degen qupııa kon­vertter jetti. Al, araǵa úsh kún salyp Qazaqstan Respýblı­kasy­nyń Prezıdentiniń Jarlyǵymen ulttyq valıýta - teńgeni engizý boıynsha memlekettik komıssııa quryldy. 1993 jyly 3 qarashada Prezıdenttiń Jarlyǵymen quryl­ǵan Ulttyq valıýtany engizý jó­nindegi memlekettik komıssııa ult­tyq valıýtany engizýdiń tujy­rym­damasyn daıyndady. Bul qu­jat­ta jańa valıýtanyń engizilý mer­zimi, tásili, jańa valıýtany aıyr­bastaý pýnktterine jetkizý má­se­leleri, qolma-qol aqshany aıyr­bastaý koeffıtsıenti men lı­mıtteri, valıýta baǵamyn qalyp­tas­tyrý jáne basqa mańyzdy máse­leler aıqyndaldy».

Aınalymǵa teńge engizilgen 1993 jyly biz stýdent edik. Qarashanyń 13-inde respýblıkalyq barlyq gazetter jańa valıýtanyń sýretterin berdi. Radıo-televıdenıe de bul jańalyqty úzdiksiz habarlap jatty. Eldiń bári kezekke turyp qolyndaǵy Keńes Odaǵynan mura bolyp qalǵan quny joq, ýys-ýys saban aqshany jap-jańa, dızaıny kózdiń jaýyn alatyn ulttyq valıýtalarymyzǵa aıyrbastap jatty. Tól teńgemizdi kórgen qarııalar tipti, kózine jas alǵanynyń da kýási boldyq. Ol kezderi biz de jas boldyq, kóp nárseniń mánin túsinip, baıybyna bara alǵan joqpyz. Tap sol kezde úlken tarıhı sátti basymyzdan ótkizip jatqanymyzdy keıinnen uqtyq. Osylaısha, Qazaq tarıhynda óshpes iz qaldyrǵan tarıhı tulǵalarymyz - aǵartýshy ál-Farabı, aıtysker aqyn Súıinbaı, kúıshi Qurmanǵazy, ǵalym Shoqan Ýálıhanov, aqyn Abaı, Ábilqaıyr han men Abylaı han beınelengen teńge halyqtyń arasyna ene berdi. Bul - eldiń rýhyn kóterdi!

Gúlnar JUMABAIQYZY