Tarıhshy: Azattyq úshin alysqan ata-babalarymyzdyń esimin umytpaý – paryz
-Táýelsizdik eshqandaı Kókten túsken Qudirettiń syıy emes. Azattyq joly qashanda azapty. Táýelsizdiktiń ózi emes, tek jarqyn elesi úshin qanshama batyr babalarymyz ben dana dala abyzdary at ústinde sháıit ketti, túrmege toǵytyldy. Sibirge ıtjekkenge aıdaldy, atyldy, asyldy, dedi tarıhshy-ǵalym.
-Jańabek Jańabaıuly, endeshe, osy azattyq jolyndaǵy ata-babalarymyzdyń ǵasyrlarǵa sozylǵan kúresine qysqasha toqtalyp ótseńiz?
-Kári tarıhqa kóz júgirtsek, azattyqtyń aq tańy úshin bastalǵan alǵashqy ult-azattyq kúres osynaý Aq Jaıyq topyraǵymen baılanysty ekenine kóz jetkizemiz. Oǵan negiz HVІІІ ǵasyrdyń 40-jyldary óz jaqtastaryn atqa qonǵyzǵan Kishi júzdiń ataqty hany Ábilqaıyr patsha úkimetiniń dalalyq ulyqtaryna: «Jaıyq ózeni keýip qalǵansha, tipti aqyrzaman kelgenshe qazaq halqy bul jerden eshqashan aırylmaıdy», – dep shıryqsa, naq osy azattyq ıdeıasyn 1783-1797 jyldary sóz bastaǵan sheshen, qol bastaǵan kósem Syrym Datuly odan ári jalǵastyrdy. Kúlli Kishi júzdi atqa qonǵyzǵan árýaqty er «Azamat jetim bolmaıdy, halyqtan bolsa panasy. Halyq jetim bolmaıdy, basshysy bolsa danasy», – dep otarshyldarǵa qarsy atoılaǵan-dy.
Sol Ábilqaıyr men Syrymnan bastalǵan táýelsizdik jolyndaǵy jalyndaǵan kúres Dinmuhamed Qonaev pen Nursultan Nazarbaevqa deıin jalǵasty. Elbasy N.Á.Nazarbaev óziniń «Ǵasyrlar toǵysynda» atty eńbeginde bylaı deıdi: «Biz birde onyń (D.Qonaevtyń) ushaǵymen respýblıkanyń kúngeıinen teriskeıine bardyq. Kenet meni qasyna shaqyryp alyp: «Bizdiń respýblıkamyz qandaı úlken! Shirkin, óz aldymyzǵa derbes memleket bolsaq qoı«, – dep sybyrlap, saýsaǵymen aýzyn basty. Mundaı nárselerdi ol ylǵı, áýeli, ushaqta da sybyrlap aıtatyn».
Qysqasy, ult serkeleri san ǵasyrlar boıy armandaǵan azattyqtyń aq tańynyń atqanyna da jeldeı esip, otyz jyl ýaqyt óte shyqty.
-Endeshe, osy otyz jyl ishinde eń basty tabys-jetistik dep neni aıtar edińiz?
-Biz bul joly tek eki nársege ǵana toqtalsaq deımiz.
Birinshisi. Osy jyldarda Qazaqstandaǵy memleket qurýshy hám quraýshy tıtýldy ult qazaq halqy 40 paıyzdan 70,18 paıyzǵa kóterildi. Túsingen janǵa bul búgingi el bıliginiń syrtqy jáne ishki saıasattaǵy orasan zor jetistigi men tabysy. Tarıh ǵylymynda ne nársege de salystyrmaly taldaý nátıjesinde kóz jetkizýge bolady. Máselen, 1913 jyly Ult Ustazy Ahmet Baıtursynov «Qazaq» gazetinde «Álhámdýlla, biz qazaq 6 mln-ǵa jettik», - dep masattansa, 1959 jyly sol qazaq óziniń kindik qany tamǵan týǵan topyraǵynda nebary 2 mln 787 myń bop qalǵan edi. 6 mln qazaq eselep ósýdiń ornyna jarty ǵasyrǵa jýyq ýaqytta shybynsha qyrylyp, burynǵy kórsetkishtiń jartysyna da jetpeı qalǵan edi. Qaıta 1959-1991 jj. aralyǵynda aýyldaǵy aldy 10-12, arty 7-8-den jaryq dúnıege qaradomalaqtardy topyrlatqan balajan analarymyzdyń arqasynda 2,5 esedeı ósip, 7 mln-ǵa jetip jyǵylǵan-dy. Endi sol kórsetkish búginde 2 esege jýyq ulǵaıyp, táýelsizdik jyldaryndaǵy qaragózderdiń sany 13 mln 400 myńnan asyp otyr.
Qazaqtyń sany – qazaqtyń rýhy! Qazaqtyń sany – qazaqtyń bolashaǵy!
Qazaqtyń sany – qazaqtyń aıbary! Atam qazaq: «Kóp qorqytady, tereń batyrady», – degendi bekerden-beker aıtpasa kerek-ti.
Ekinshi. Táý eter Táýelsizdikke qadam basýymyz álemdik tarıh sahnasyna kóterilgen balaýsa memleket retinde óz astanamyzdy ózimizge tańdaý jasaýǵa múmkindik berdi. El astanasynyń eldiń qıyr shetinde ornalasýy geosaıası turǵydan óte qaýipti. Muny dáleldeıtin tarıhı derekter jetkilikti.
Bizdiń qazirgideı ulan-ǵaıyr aýmaqqa ıe bolýymyzdyń negizgi syry uly babalarymyzdyń óz zamanynda tórtkúl dúnıe sanasatyn alyp ımperııalar qurýymen tikeleı baılanysty. Aıbyndy Ǵun derjavasynyń astanasy búginde Mońǵolııanyń ortalyq óńirinen tabylyp, oǵan arheologtar qazba jumystaryn júrgizip jatsa, Kók túrikterdiń astanasy Sýıab qazirgi Qyrǵyz jerinde jatyr. Altyn Ordanyń astanalary Saraı-Batý men Saraı-Berke Edildiń boıynda qalsa, Qazaq handarynyń 200 jyldaı menshigi bolǵan Tashkent búginde Ózbekstannyń astanasy ekenin bilemiz. Al QazAKSR-iniń tuńǵysh astanasy Orynbor keńes dáýirinde Reseıge ótti. Budan shyǵatyn qorytyndy, el astanasynyń jerdiń shetinde ornalasýy eshkimge opa bermegen. Sondyqtan Táýelsizdik jyldarynda astanamyzdyń Qazaq eliniń naq ortalyǵynan oryn teýip, tórtkúl álem nazaryn aýdarǵan ádemi shaharǵa aınalýy shynynda da halyq qýanatyn tamasha jetistik boldy.
-Elimizdiń abyroıyn asqaqtatyp, jerimizdi qorǵaý baǵytynda eńbegin sińirgen batyrlarymyz ben handarymyz az bolmaǵan. Sonyń biri Bókeı hannyń dıplomatııalyq jolmen Edil-Jaıyq aralyǵyn qazaqqa keri qaıtarǵany tarıhtan belgili. Osy jóninde ne aıtar edińiz?
-Iá, bıyl Bókeı handyǵynyń qurylǵanyna 220 jyl tolǵanymen, pandemııaǵa baılanysty atalmysh mereıli data keń kólemde atalyp ótile qoıǵan joq. Osy handyqtyń negizin qalaǵan Bókeı sultan – «bir oq shyǵarmaı-aq» uly atasy Ábilqaıyr hannyń asyl armanyn júzege asyrǵan daryndy dıplomat. Oıymyzdy asha túsý úshin tarıhymyzǵa sál sheginis jasaǵanymyz durys. Patsha úkimeti Ábilqaıyr hannyń áıgili haty jazylmastan birneshe jyl buryn, Ertis pen Jaıyq ózenderiniń boıyna áskerı bekinisterin tizbektete salyp, qazaq dalasyn qos búıirden saqınalap qorshaı bastady. Solardyń Jaıyq ózeni boıyndaǵy irileri Úıshik (Gýrev) pen Jaıyq (Oral) qalashyǵy edi. Bir sózben aıtqanda, Reseı Qazaq dalasyna bodandyqsyz-aq basyp kirdi. Derekterge sensek, Ábilqaıyr han 1718, 1720 jyldary 20 myń áskermen kelip, Jaıyq qalashyǵyn ala almaı ketken. Orynbor general-gýbernatorlyǵyna otarshyldyqtyń kórnekti teoretıkteriniń biri I.I.Neplıýev kelgennen keıin jaǵdaı tipti shıelenise tústi. Patsha úkimeti Jaıyq ózenine qazaqtardy ótkizbeý týraly jarlyqqa qol qoıdy. Jaıyqtyń taıdaı týlaǵan qyzyl balyǵy men qara ýyldyryǵy kazak-orystardyń kózqurtyna aınaldy. Olar qazaqtardy ózenge jaqyndatpaý úshin jyl saıyn Jaıyq alabyna jappaı órt qoıatyn «dertke» ushyrady. Buǵan shydamaǵan Ábilqaıyrdaı namysqoı han qarap otyrmaı, Reseıdiń shetki aýdandaryn aıaýsyz shaýyp, 1182 orys tutqynyn qolǵa túsirdi. Osyndaıda Murat Móńkeulynyń:
«Edildi bizdiń alǵany,
Etekke qoldy salǵany,
Jaıyqty bizdiń alǵany,
Jaǵaǵa qoldy salǵany...», –
dep zar qaqqany eske túsedi.
Keńpeıil qazaqtyń baǵyna oraı Táńir tileýin berip, «Jandy sý – Jaıyq» ózine qaıta oralǵan-dy. Bul - kimniń eńbegi? Sóz joq, Bókeı sultannyń. Ol ulan-ǵaıyr jerdi suńǵyla saıasatkerligi men kóregen dıplomatııalyq sheberliginiń arqasynda erekshe eptilikpen qaıtaryp aldy. Qudaıdyń qazaqqa qarasqany sol, І Pavel patsha 11 naýryzda osy jarlyqqa qol qoıyp úlgerip, 12 naýryzǵa qaraǵan túnde saraı tóńkerisiniń qurbany bolyp, baqıǵa attanyp kete bardy.
Álem jurtshylyǵy búginde Qazaqstandy eýrazııalyq el dep tanysa, respýblıkamyzdyń eýropalyq bóligi tek Bókeıdiń arqasynda ǵana qazaqqa qaıta oralǵanyn eshqashan umytpaǵan jón. Bókeı handyǵynyń jer aýmaǵyna qazirgi Bókeı ordasy, Jánibek, Jańaqala, Kaztalov aýdandary, qala berdi Atyraý, Astrahan (Qajy-Tarhan), Volgograd (Edil), Saratovtyń (Sarytaý) biraz jeri, ıakı, Edil-Jaıyqtyń aralyǵyndaǵy baıtaq qonys engenin búgingi urpaq bile bermeıdi. Áıgili hannyń asyl súıeginiń Astrahan jerinde máńgilik jatýy – sonyń dáleli. Bertin kele ártúrli ákimshilik-terrıtorııalyq bólinister kezinde handyqtyń jeri taram-taram bop shashyrap ketken-di. Ol jerdiń qunary men shuraıy, mal-janǵa taptyrmas jaıly ám qutty qonys ekeni bólek áńgime. Mahambetshe aıtsaq, «Qum Narynda janǵa jaıdyń bári bar».
Qazaq halqyna osynshama eńbegin sińirgen Bókeı handy biz óz deńgeıinde qurmetteı alyp júrmiz be? Han esimin tek Bókeı ordasy aýdanymen shektep qoıý durys emes der edik. Bókeı men Jáńgir hannyń izi oblys ortalyǵy Oral qalasynda da saırap jatyr. Óıtkeni qaladaǵy «Han toǵaıynda» ákeli-balaly qos hannyń ınaýgýratsııasy sán-saltanatpen ótkeni tarıhtan málim. Sondyqtan Oral qalasynda eńseli eskertkishi ornatylyp, iri eldi mekenge Bókeı han esimi berilse, tipti artyq bolmas edi.
Qazaq handaryna qurmet – qazaq memlekettiligine qurmet. Buǵan búgingi el bıliginiń áleýmettik-ekonomıkalyq jaǵynan es jıǵannan keıin Túrkistandaı qasıetti mekende jatqan uly handarymyzǵa nazar aýdaryp, olardy dáripteýge bilek sybana kiriskenin qosyńyz. Qysqasy, óńirlik onomastıkadan ólke tarıhynyń ıisi burqyrap shyǵyp turýy tıis.
Bizdińshe, Bókeı han bolashaqta Batys Qazaqstan oblysynyń brendi bolyp, óskeleń urpaqty otansúıgishtikke tárbıeleýdegi jańa kezeńniń – jańa paraqtarynyń basy bolýy kerek. Ólke hám qazaq tarıhynyń tórine jaıǵasqan osynaý iri tulǵa týraly halyqaralyq konferentsııalar uıymdastyrý, arhıvterdegi qujattardy jınaqtaý, monografııalar shyǵarý, derekti fılmder, vıdeorolıkter túsirý, ádebı shyǵarmalar jazý, t.s.s. jumystar júıeli qolǵa alynsa deımiz. Bul – ulttyq tarıhı sanany jańǵyrtý baǵytyndaǵy kezek kúttirmeıtin mindetterdiń biri.
-Áńgimeńizge rahmet!