Tarıhshylar Saýysqandyq shatqalyndaǵy petroglıfterdiń jaǵdaıyna alańdaýly – Qyzylorda oblysy
Kóne zamannyń kózindeı bolǵan jádigerlerdi turǵyndar búldirip ketetin jaǵdaılar kezdesti. Bul jóninde jergilikti tarıhshylar dabyl qaǵyp, ony qorǵaý baǵytynda tıisti is-sharalardy qolǵa alý qajettigin aıtyp júrgen edi.
Ótken jyldyń qarasha aıynda Qyzylorda oblysy ákimdiginiń arnaıy qaýlysymen Shıeli aýdany Saýysqandyq shatqalyndaǵy petroglıfter kesheniniń qorǵaý aımaǵy bekitildi. Aldaǵy ýaqytta vandalızmdi toqtatý úshin eskertkish aýmaǵy qorshalyp, arnaıy baqylaýǵa alynady.
Saýysqandyq shatqaly Shıeli aýdany aýmaǵynda ornalasqan. Tarıhshylar vandalızmdi toqtatý úshin eskertkish aýmaǵyn qorshap, arnaıy kúzetshi shtatyn bólýdi usynyp otyr. Saýysqandyq shatqalynda qola dáýiriniń, keıingi ortaǵasyrlyq kezeńniń sýretteri men epıgrafıkasy saqtalǵan.
Tarıhı oryndy arnaıy baryp kórgen oblys ákimi Nurlybek Nálibaev bastaǵan top atalǵan aýmaqta senbilik uıymdastyrdy. Atalǵan shara barysynda oblys ákimi tarıhshylar usynysyn sheshý joldary qarastyrylatynyn atap ótti. Qyzylorda oblysy ákimdiginiń arnaıy qaýlysymen jartastaǵy beıneler kesheniniń qorǵaý aımaǵy bekitildi.
Qymbat qazynanyń qadirin bilsek
Kóne zamannyń kózi tiri kýási sanalǵan kıeli orynnyń biri qart Qarataý ekeni belgili. Ǵalymdardyń aıtýynsha, bul jerdegi adamdar baǵzy zamannan beri qonys etip keledi. Shamamen 500 myń jyldaı buryn osy mańda adamdar tirshilik etkenge uqsaıdy. Sol kezeńnen qalǵan eskertkishter qazir de molynan kezdesip jatady. Solardyń biri - Qarataý qoınaýynda tasqa salynǵan sýretter.
Ókinishtisi, uzaq ýaqyt boıy oǵan mán bergen eshkim bolǵan joq. Jergilikti basshylyq tarapynan eshqandaı is-sharalar qolǵa alynbady. Osyndaı sátte «sol baǵaly baılyǵymyz ben qymbat qazynamyzdyń qanshalyqty qadirine jete aldyq» degen saýal kókeıde jıi qonaqtaǵany ras.
Shynynda da, biz osyndaı tarıhtan tamyr tartqan, túp-tórkinimizdi túgendeıtin, talaı kezeńniń shejiresin tarqatatyn kóne jádigerge óz deńgeıinde nazar aýdaryp júrmiz be? Qarataý qoınaýyndaǵy qymbat qazynanyń qorǵalýy kóne tarıhqa degen qurmetimizdi aıǵaqtaıdy.
Ǵylym tilinde tasqa jazylǵan jazýlar petroglıf dep atalady. Álem ǵalymdary onyń paıda bolý kezeńin sońǵy paleolıttiń keıingi shaǵymen baılanystyrady. Mundaı dúnıeler jer-jahannyń birqatar elinde kórinis beredi. Máselen, Eýropa qurlyǵynyń - Shvetsııa, Norvegııa, Italııa, Portýgalııa, Ispanııa, Azııada – Úndistan, Pákistan, Qytaı, Koreıa, Japonııa, Arabııa aýmaǵynda, Amerıkanyń - Kanada, AQSh, Argentına, Chılı, Brazılııa jáne Avstralııada da kezdesedi. Qysqasy, tórtkúl dúnıeniń tórt buryshynan mundaı oryndar kózge ushyrasady. Osyndaı oryndar TMD elderiniń aýmaǵynda da bar. Atap aıtqanda, Qap taýynda, Orta Azııada, Sibirde, Oralda, Qıyr Shyǵysta kórinis beredi.
Adamzat mádenıetindegi mańyzdy qubylys
Qysqasy, petroglıf adamzat mádenıetinde mańyzdy qubylys ekenin ańǵarý qıyn emes. Shyndyǵyn aıtqanda, bul dúnıelerge óner týyndysy retinde qaraýǵa ábden bolady. Eskertkishterdegi syzbalar san túrli tásildermen qashalyp, oǵan kóp beıneler salynǵan. Tas ǵasyrynan keıingi kezeńde sana ıeleri ózderiniń tynys-tirshiligi jaıynda tasqa qashap beıneleýdi durys kórgen tárizdi. Onda sharýashylyq, turmys-salt pen jón-joralǵy, dúnıetanym tasqa basylǵan. Eń negizgi kórinister tirshilik ıeleriniń ańshylyq pen balyqshylyq sekildi kásipterge qatysty ekeni kózge kórinedi.
Qazaqstanda taý-tasyna qashalǵan 200-den astam beıne bar. Solardyń qatarynda Syr óńiriniń Shıeli aýdanynda oryn tepken Saýysqandyq jotasyndaǵy sýretter de bar. Bul mańda mundaı eskertkishter óte mol. Aýqymy da úlken. Arheolog Madııar Eleýsinov baspasóz betterinde bul jotadaǵy tasqa qashalǵan tańbalardyń moldyǵy áıgili Tańbaly tastan bir mysqal da kem túspeıtinin aıtady. Alaıda Qarataý qoınaýyndaǵy kóne jádigerlerdiń nasıhaty óte kemshin túsip tur.
«Jalpy, bul óńir – kóne zamannyń túp-tamyryna úńiletin arheolog ǵalymdarǵa áli de ashylmaǵan aral tektes. Sebebi atalmysh oryndarǵa kúni búginge deıin óz deńgeıinde nazar aýdarylǵan joq. Bir sózben aıtqanda, ǵalymdar bilek sybana kirise qoımady deýge bolady. Onyń túrli sebepteri de barshylyq. Kezinde qarajat joqtyǵy qoldy baılady. Kóne eskertkishterdiń joıylýyna adamdardyń da yqpaly bar. Ǵalymdar eski jádigerlerdiń onnan segizi jumyr basty jandardyń qolynan búlinetinin tilge tıek etedi. Qalǵany tabıǵattyń áserinen bastapqy beınesin joǵaltady eken», - deıdi jergilikti ólkentaýshy Álimjan Erjanov.
Tastaǵy jazbalardy qıratqandar bar
Saýysqandyq jotasyndaǵy tastaǵy jazbalardyń birshamasyn adamdar qolmen qıratyp búldirgen. Taý basyna barǵan jandar ótkenniń eski shejiresiniń baǵasyn bilmeıdi. Tasqa qashalǵan sýretterdi qorǵaýdyń ornyna óz «qoltańbasyn» da qaldyryp ketýdi durys kóredi. Olardyń ústine ózderiniń aty-jónin battıtyp jazǵandy ózine «mártebe» sanaıdy. Osyǵan qaraı otyryp, bul tastaǵy jazbalar nege arnaıy qorǵaýǵa alynbaı otyr degen oı týady.
«Saýysqandyq petroglıfteri Qarataýdyń Saýysqandyq, Bala Saýysqandyq bókterinde, Kúrkireýik ózeniniń oń jaǵalaýyndaǵy qyratta jáne Saýysqandyq ózeniniń oń jaǵalaýynda ornalasqan. Tarıhy qola dáýirinen bastalyp, ortaǵasyrlarǵa deıin sozylǵan petroglıfter sıýjetteriniń ishinde Qarataý men irgeles aýdandardyń faýnasy men mekendeıtin jan-janýarlardy beıneleıtin zoomorfty beıneler basym. Jartas sýretteriniń arasynda antropomorfty beınelerdi, arbalar, ańshylyq sıýjetterin, solıarlyq tańbalardy, «kún basty» tirshilik ıelerin kezdestirýge bolady», – deıdi Qorqyt ata atyndaǵy Qyzylorda ýnıversıtettiń «Tarıh» kafedarasynyń aǵa oqytýshysy, fılosofııa ǵylymdarynyń doktory (PhD) Ázilhan Tájekeev.
Al jýrnalıst Nurbolat Pirimbet Shıelide aýdanynda vannadıı ken orny dál osy qarqynyn toqtatpasa, birneshe jylda elimizdegi eń kóne petroglıfterdi búldirip tynatynyn aıtady. Sondaı-aq, tastaǵy jazýlar asfalt joldan arasy eki-úsh shaqyrymdaı qashyqytyqta jatyr. Demalýǵa kelgen adadar da kóp barady. Olardyń arasynda vandalızmge jol beretinder joq emes.
«Aıtarym, vanadıı óndirip jatqan kásiporyn tastaǵy kóne jazýlar ornalasqan aýmaqqa jaqyndap keledi. Arasy 1 shaqyrymdaı ǵana kalǵan. Sondyqtan bul másele jaýapty oryndardyń nazarynda bolsa degen usynysym bar», - dedi ol.
Kóptegen elderde mundaı oryndar joǵary baǵalanyp, oǵan týrıstik meken retinde jıhankezder kelip jatady. Adam aıaǵy úzilmeıtin mundaı jerler qyrýar qarjynyń kózi ekeni belgili. Ókinishtisi, bizde uzaq jyldar boıy ol eskerilmeı keldi. Endigi kezekte oblys basshylyǵy tarapynan aýqymdy jumystar atqarylady degen úmit bar.