Tarıh qoınaýyndaǵy Qoılyq: Qalada orta ǵasyrda aýyz sý men jylý qubyry bolǵan

TALDYQORǴAN. QazAqparat - Almaty oblysynda ıÝNESKO-nyń mádenı mura tizimine engen úsh nysan bar. Olar - Talǵardaǵy Talhız, Balqash aýdanyndaǵy Qaramergen jáne Qoılyq qalashyqtary. Búgin oqyrman nazaryna Sarqan aýdanynda ornalasqan ejelgi Qoılyq qalasy jaıly materıaldy usynbaqpyz. 9-13 ǵasyrlarda bul shahar Jibek Joly boıyndaǵy iri saýda jáne mádenı ortalyq bolǵan, dep habarlaıdy QazAqparat tilshisi.

Qoılyq qalashyǵynan ıslam meshiti, hrıstıan shirkeýi jáne býdda hramy tabylǵan. Osy  3 ǵıbadathanadan bólek hamam monshasy, shaǵyn patsha saraıy, basqa da arheologııalyq nysandar tabylyp otyr. Biraq jaýyn-shashynnan aman alyp qalý maqsatynda ol qazbalar qaıta kómilip, konservatsııalanǵan. Qazir týrıster tek Býdda hramyn ǵana kóre alady.

«Býdda ǵıbadathanasynda ortalyq dáliz jáne arnaıy sıynatyn bólmeler bar. Arheologııalyq qazba barysynda býddanyń bas músininiń eskertkishi tabylǵan. 1998 jyldan Qoılyq qalasynda arheologııalyq qazba jumystary bastalǵan bolsa, 2013 jyldan osy býdda ǵıbadathanasy zerttele bastady. 2014 jyly ıÝNESKO qorǵalatyn tizimine endi. Jalpy Qoılyq qalashyǵy 240 gektar jerdi alyp jatyr. Al býdda hramynyń aýmaǵy 30 h30 metr», - deıdi Maǵjan Jumabaev atyndaǵy orta mekteptiń tarıh pániniń muǵalimi Ádemi Daıyrbekova.

Ustazdyń bul tujyrymdaryn tarıhı derekter dáleldeıdi. Máselen shahar týraly jazbalar Frantsııa koroli IX Lıýdovıktiń elshisi Vılgelm de Rýbrýk estelikterinde qalǵan. Ol Qoılyqta 1253 jyldyń kúzinde bolǵan. Burynǵy Ӏle kystaǵynyń janyndaǵy ótkel arkyly Ӏle ózeninen ótkennen keıin ol bylaı dep jazdy: "Kelesi oǵan kóptegen kópester qatynap turǵan Qaıalyq degen úlken kala taptyq". Qalanyń turǵan orny týraly túrlishe joramaldar bar. Qazaqstandyq arheologtar Qoılyqtyń orny Lepsi alabyndaǵy buryńǵy Antonovka, qazirgi Qoılyq aýylyndaǵy qıraǵan qurylystar ekenin anyqtady. Munda 1964 jyly Jetisý arheologııalyq ekspededıtsııasy barlaý jumystaryn júrgizgen.

Qazir Qoılyq qalashyǵynan tabylǵan jádigerlerdiń basym bóligi Qoılyq aýylyndaǵy Maǵjan Jumabaev atyndaǵy mekteptiń murajaıynda saqtaýly. Bul eksponatttardan shaharda órkenıettiń qalaı damyǵanyn ańǵarýǵa bolady. Munda qyshtan quıylǵan qubyrlar da bar. Al mýzeıdegi eksponattardyń basym bóligin jergilikti turǵyndar óz aýlalarynan taýyp ótkizgen.

Máselen, myna as saqtaıtyn saýytty Sámet Naýshabaev esimdi turǵyn baqshasyn qazyp jatyp, taýyp alǵan.

Mektep oqýshylary kelgen qonaqtarǵa ár jádiger týraly áńgimelep, ekskýrsovod bolyp mashyqtanǵan. Qoılyq qalashyǵynyń erekshe sáýleti belgili saıahattanýshy Shoqan Ýálıhanovty da tańǵaldyrǵan. Murajaıda saqtalǵan ǵımarattardyń synyǵyndaǵy túrli oıýlardy kórýge bolady. Osy arqyly kóne qalada órkenıettiń keńinen óris alǵanyn ańǵarýǵa bolady. Sý jáne káriz júıesi óte jaqsy damyǵan. Oǵan dálel mýzeıde saqtalǵan qysh qubyrlar.

Demek qalada aýyz sý jáne turmystyq qaldyqtar shyǵaratyn qubyr jáne aryq júıeleri bolǵan. Sondaı-aq keıbir ǵımarattarda eden astynan jylý júıesi de tartylǵan.

«Murajaıda 161 eksponat bar. Sol zamandaǵy monshanyń qandaı bolǵanyn mýzeıdegi sýretterden kórýge bolady. Qoılyq qalashyǵynyń tarıhy óte tereń. Ol tek Uly Jibek jolynyń saýda-sattyq ortalyǵy ǵana emes, ejelgi qala Arslan hannyń kezinde qarluqtardyń astanasy bolǵan. Al keıinnen Shaǵataı ulysynyń negizgi qalasy bolǵan», deıdi Maǵjan Jumabaev atyndaǵy orta mekteptiń tarıh pániniń muǵalimi Ádemi Daıyrbekova.

«Bul jerde ıslam meshiti de, hrıstıan hramy da bar. Tipti sonaý H ǵasyrda salynǵan monsha da bar. Biraq olardyń barlyǵy zerttelip, qaıta kómildi. Olardyń barlyǵyn qaıta  zertteý kerek. Osy Býdda hramy sııaqty ony da  halyqqa kórsetý kerek. Týrısterdiń de qyzyǵýshylyǵy basym bolar edi dep oılaımyn», deıdi etnograf Batyrjan Seıdomar.