Tarıh qoınaýyndaǵy eskertkishter. Qoja Ahmet ıAssaýı kesenesi

Qoja Ahmet ıAssaýı kesenesi – ortaǵasyrlyq sáýlet óneri eskertkishi. Túrkistan qalasynda ornalasqan. 1396-1399 jyldary Ámir Temirdiń buıryǵymen Qoja Ahmet ıAssaýı qabiriniń basyna turǵyzylǵan. Kóptegen jazba derekterge qaraǵanda, bolashaq qurylystyń jobasyn jasaýda Ámir Temir tikeleı ózi qatysyp, negizgi ólshemderdi anyqtaǵan kórinedi.

Kesene ? үlken portaldy-kүmbezdi memorıaldyқ құrylys. Arhıtektýralyқ jergilikti dәstүrdi jete meңgergen parsylyқ sheberlerdiң jobasy құrylysқa negiz etip alynғan. Kesene oңtүstik-shyғystan soltүstik-batysқa қaraı sozylyp jatyr. Eni ? 46,5 m, ұzyndyғy ? 65 m. Kүıdirilgen sharshy kirpishten өrilgen. Kesene jobasynyң ereksheligi ? onda Ortalyқ Azııa sәýlet өnerinde bұryn-soңdy ұshyraspaғan shatyr jabý tәsilderi қoldanylғan. Eskertkishte kүmbezdi, arkaly elementter mol. Sәýletshi-sheberler tek arkaly kүmbezdi jүıeniң өzine san tүrli әdisterdi қoldanғan. Kesenede asa үlken portal (eni ? 50 metrge jýyқ, portaldyқ arkanyң ұzyndyғy ? 18,2 metr), birneshe kүmbez, 35 bөlme bar. Ғımarattyң bıiktigi 37,5 m. Syrtқy қabyrғalardyң қalyңdyғy ? 1,8-2 m, қazandyқ қabyrғalarynyң қalyңdyғy ? 3 m. Қoja Ahmet ıAssaýı kesenesi meshit, medirese қyzmetin de atқarғan. Keseneniң үsh қabyrғasynyң үstiңgi jaғymen өtetin epıgraftyқ frızde Құran Kәrim sүreleri men aıattary jazylғan. Jazýlar kөgildir қyshpen өrnektelgen. Jazýlardan «Alla», «Mұhammed», «O, jarylқaýshy», «Bılik Allada», «Alla meniң әmirshim», «һıjranyң 800 jyly» degen sөzderdi oқýғa bolady. Қoladan soғylyp, altyn, kүmis jalatylғan esik tұtқalary men alty shyraғdan da sәýlet өneriniң injý-marjandarynyң қataryna jatady. Bұlarda ony jasaýshy ısfaһandyқ sheber Tadj әd-Dın Izeddınniң esimi jazylғan. Қola shyraғdandaғy jazýlar һıjranyң 799 jyly 20-ramazanynda jasalғandyғyn kөrsetedi. Bүkil құrylystyң maғynalyқ kindigi ? қabirhana ortasynda Қoja Ahmet ıAssaýıge құlpytas қoıylғan. Қabirhana esigi jұқa temirmen қaptalyp, oғan altynmen jazýlar tүsirilgen. Kesene meshitiniң 16 terezesi, қos қabat kүmbezi bar. Meshittiң batys jaқ қabyrғasyna Mekkedegi Қaғba ispetti 3,5-2,5 metrlik mozaıkalyқ mıhrab ornatylғan. Keseneniң oңtүstik-batys jaғyndaғy Allaғa құlshylyқ etýge arnalғan jer asty ғıbadathanalary ıAssaýıdiң tiri kezinde jasalyp, keıin қaıta jaңғyrtylғan. 16 ғasyrdan kesenede jәne onyң tөңireginde қazaқ halқynyң ataқty adamdary (Jolbarys han, Esim han, Abylaı han, Қaz daýysty Қazybek bı, Jәnibek batyr, t.b.) jerlene bastady. 19 ғasyrdyң alғashқy shıreginde Қoқan bıleýshileri kesenege jөndeý jұmystaryn jүrgizip, onyң tөңiregine қamal-bekinister salýdy қolғa aldy. 1864 jyly Tүrkstan қalasyn jaýlap alғan Reseı otarshylary zeңbirekpen atyp, keseneniң 11 tұsyna zaқym keltirdi. 19 ғasyrdyң soңyna қaraı Қoja Ahmet ıAssaýı kesenesi tarıhı-mәdenı mұra retinde ғylymı tұrғydan zerttele bastady. 1978 jyly қyrkүıekte Қoja Ahmet ıAssaýı respýblıkalyқ mұrajaıy ashyldy. 1989 jyly tamyzdyң 28-inde Қazaқstan Respýblıkasy Үkimetiniң sheshimimen «Әziret Sұltan қoryқ-mұrajaıy» ұıymdastyryldy. Tүrkııa elimen aradaғy kelisim boıynsha jүrgizilgen ғımaratty қalpyna keltirý jұmystary 2000 jyly aıaқtaldy. 2003 jyly maýsymda Parıjde өtken ıÝNESKO-nyң 27-shi sessııasynda Қoja Ahmet ıAssaýı kesenesi dүnıejүzilik mәdenı mұralar tizimine engizildi.Derekkөzi: Қazaқstan ұlttyқ entsıklopedııasy, 6 tom