Tańbaly arheologııalyq kesheni

Tańbaly arheologııalyq kesheni – 2004 jyly ótken ıÝNESKO-nyń Búkilálemdik mádenı-arheologııalyq jáne tabıǵı mura komıtetiniń 28-shi sessııasynda ıÝNESKO-nyń komıtet músheleriniń biraýyzdan qoldaýymen Búkilálemdik mádenı mura tizimine engizilgen Orta Azııadaǵy jartastaǵy ónerdiń birinshi eskertkishi.

Tamғaly arheologııalyқ kesheni ? tasқa shekilgen қola dәýiriniң sýretteri. Almaty қalasynan soltүstik-batysқa қaraı 170 km jerde, Almaty oblysy Jambyl aýdany Қarabastaý aýylynda Shý-Іle taýlarynyң oңtүstik-shyғys bөliginde ornalasқan. 1957 jyly Sh.Ýәlıhanov atyndaғy Tarıh, arheologııa jәne etnologııa ınstıtýtynyң ekspedıtsııasy «Қazaқstannyң arheologııalyқ kartasy» baғdarlamasy aıasyndaғy barlaý jұmystarynyң barysynda ashylғan. Taңbaly arheologııalyқ kesheninde қola jәne erte temir dәýirlerine, ortaғasyrlar men «jaңa zamanғa jatatyn қonystar, қorymdar, құrbandyқ oryndary jәne petroglıfter» sııaқty 100-ge tarta eskertkish oryndary bar. Shaғyn aýmaққa shoғyrlanғan eskertkishter osy өңirdi mekendegen kөptegen kөne taıpalardyң 3 myңjyldyқ tarıhyn қamtıdy. Keshenniң negizgi өzegi shatқaldaғy 3000-ғa jýyқ petroglıfter. Keı zertteýshiler petroglıfterdiң eң kөneleri b.z.b. 2-myңjyldyқtyң ortasynda, keıbiri erte temir dәýiriniң basynda, sondaı-aқ қola dәýirinde paıda bolғan degen tұjyrymdar aıtady. Қola dәýirine tәn beıneler men sıýjetter negizinen «kүn basty» jәne «dәstүrli kıim» үlgisi sıpatynda. Taңbaly arheologııalyқ kesheni Orta Azııada keң taraғan antromorfty beıne ? kүn shapaқty bet perde kıgen pishinderdiң kөptigimen erekshelenedi. Olar jeke tүrde de, kөp pishindi kompozıtsııa tүrinde de kezdesedi. Құıryқty kүnbas pishinder әr tүrli beınelerdi somdaı otyryp, dәstүrli bı өneri үlgilerinde kөrinis tapқan. Sýretterdiң tolyқ bir toptamasy antromorfty beınede janýarlar keıpindegi bet perde kıip, aң terisin jamylғan. Dәstүrli jәne ғұryptyқ үlgidegi kıiný saltynyң beınelenýi Orta Azııa boıynsha merzimdelý sheңberi b.z.b. 3-myңjyldyқtyң basy men 2-myңjyldyқtyң ortasyna sәıkes keledi. Olar sonymen birge erte temir dәýiriniң afanasev, okýnev mәdenıetterine jaқyndyғymen, Soltүstik jәne Orta Azııanyң dalalyқ aımaқtarynyң mәdenıetterimen (andron mәdenıeti, қarasұқ mәdenıeti, t.b.) ұқsastyғymen erekshelenedi. Bұl sýretter osy taýdy kıeli sanap, mәdenı ғұryptyқ orynғa aınaldyrғan қaýymdarғa tәý etý, ғұryptyқ joralғylar өtkizý kezinde alystan kөrinýi үshin taң atқannan kүn batқanғa deıin kүn sәýlesi tүsetin jartastardyң ұshar bıigine salynғan. Ғұryp-joralғylar өtkennen keıin tasқa salynғan sýretter dәstүrli sharalardyң mәn-maғynasynan habar bere otyryp, sol keңistiktegi dүnıetanymdy kөrsetedi. Osy kıeli shaғyn keңistiktegi dәstүrli kıim үlgisindegiler men kүn basty beıneler, rýhanı құndylyқtardy saқtaýshylar ispetti. Kүn sәýlesine oraı құbylyp tұratyn sýret tүsterinde ғaryshtyқ jәne mezgildik tsıkldar ғana emes, sonymen birge tәýliktik kezeң de maңyzdy oryn alady. Mұndaı sýretter ejelgi baқsylardyң dinı bılerinen keıingi transқa tүsý barysynda jasalғan degen pikir de қalyptasқan. Sonymen birge barlyқ «kүn basty» beıneler alғashқy құdaılardy beınelemeıdi, kerisinshe keıbir rýh pen құdaılardyң aralasýyn bildiredi degen pikir de bar. Kүn basty beınelerdiң әr tүrli bolýy panteonnyң kөp satyly ıerarhııadan tұratyndyғyn, sonymen birge aımaқtyң etnıkalyқ jәne basқa da өzgeshelikterin kөrsetedi. Baқsylyқtyң mıfologııalyқ kesheninde ғaryshtyқ keңistiktiң үsh mүsheden tұratyndyғy, ıdeıasy men onyң «әlem bәıteregimen» baılanystylyғy basty oryn alady. Bұl jerde baқsynyң өzi bir jaғynan «әlem bәıteregin» bildirse, bir jaғynan baılanystyrýshy rөlin atқarady. Taңbaly arheologııalyқ kesheniniң kүn basty beıneleri kүn құdaıyna tabynýmen, өmirlik aınalymmen, tabıғı tsıklmen de baılanysty bolýy mүmkin. Bұl personajdardyң týr-bұқalar beınelerimen jәne mıftik-ғұryptyқ keshendermen, әsirese, құrbandyқ shalý ıdeıasymen baılanysy sөzsiz. Bұl jerde keýdelerine sýret salynғan bұқa beıneleri jıi kezdesedi, olardy keı zertteýshiler baқsylyқ trans sәtterinde alyptasқan kүıdiң nәtıjesi retinde tүsindiredi. Kөptegen әskerı қos atty kүımelerdiң beıneleri kүn kýltimen (tabynýmen) tyғyz baılanysty. B.z.b. 2-myңjyldyқtyң ortasyna қaraı dalalyқ Eýrazııanyң қola dәýiri taıpalarynda әskerı kүımelerdiң kýlti damydy. Kөne үndiarıılerdiң қasıetti jazbalarynda aıtylatyndaı қoғamda kүımeler kastasy erekshe artyқshylyқtardy paıdalandy. Petroglıfterdiң tұtas bir bөligi ejelgi jylқyshylardyң өmir salttarymen jәne mıftik-ғұryptyқ keshendermen baılanysty. «Seımındik-týrbındik» dep atalatyn stıldegi jylқylardyң keskinderi anaғұrlym kөp ұshyrasady, mұnda bұl janýarlar үlken keýdelerimen, әsem құıryқtarymen, sonymen birge bastarynyң belgili bir tүrimen beınelengen. Keı jaғdaılarda ғana jylқy jaldary kүzelgen tүrde berilgen. Қola dәýiriniң sýretterinde jaıaý jәne salt atty sadaқshylar beınelenip, aңshylyқ dәstүrleri kөrinis tapқan. Tas sýretter jasaý barysynda jergilikti landshaft erekshelikteri, ғұryptyқ-salttyқ dәstүrler de negizgi rөl oınaғan jәne өzindik semantıkalyқ mәnge ıe dybystyқ erekshelikteri bar oıystar negizge alynғan. Mәndi keıipkerleri bar jalpaқ tastardyң keıinnen jerleý jәshikteri ? tsıstalarғa қoldanylýy dүnıetanymnyң өzgerýine mıgratsııalyқ protsesterge baılanysty bolýy yқtımal. Mұny erte saқ ýaқytymen kezeңdeletin Soltүstik-batys Moңғolııa, Baıkal syrty jәne Oңtүstik Sibir bұғy tastaryna tәn құs tұmsyқty bұғylar arқyly baıқaýғa bolady. Erte temir dәýiriniң azdaғan petroglıfter toby sol ýaқyttaғy өzderiniң erekshe kөrkemdeý әdisi skıf-sibirlik janýar stıli boıynsha tanylady. Bұlar әr tүrli ekspressıvti қozғalysta, keıde aıaқtarynyң ұshymen tұrғan, keıde aıaқtary bүgilgen beınedegi maraldar, қabandar jәne taý eshkileri mүsinderi. Bұl ýaқyttyң sıýjetteri jyrtқyshtardyң shөp jeıtin janýarlardy қınaý negizinde berilgen. Kelesi ғұn-sarmat kezindegi jartas sýretteri jasalý stıli jaғynan da, taқyryptyқ jaғynan da aldyңғy ýaқyttyң petroglıfterinen erekshelenbeıdi. Kөne tүrki kezeңiniң tas sýretteri bұrynғy petroglıfterdiң үstine nemese jartastyң ashyқ jerlerine, қolaısyz tұstarғa salynғan. Ortaғasyrlyқ beıneleý өnerindegi negizgi keıipker ? «bastanaıaқ» қarýlanғan, aldan artқa nemese oңnan-solғa қaraғan kүıi beınelengen salt atpen shaýyp bara jatқan dala sarbazy. Kөne tүrkilerdiң beıneleý өnerindegi san қyrly әri epıkalyқ obrazdaғy, әskerı sıpattaғy қarýlanғan salt atty sarbazdyң kөrinis tabýy, ortaғasyrlyқ kөshpelilik negizinde қalyptasқan memlekettik құrylym men onyң әskerı damýyn baıқatady. Bұl sýretterdiң atalmysh өnerdegi janaspaly sıýjetteri belgili bir janrlyқ kompozıtsııalarda kөne tүrki jaýyngeriniң asқan erligin kөrsetýge nemes onyң daңқyn madaқtaýғa құrylғan. Tas sýretterdiң arasynan keıingi қazaқtardyң etnografııalyқ sıpattaғy sýretteri onyң arғy dәstүrmen mәdenı-tarıhı tұrғydan jalғastyғyn kөrsetedi. Keshenge әr kezeңderde A.Maksımova, A.Medoev, A.Marıashev, A.Ermolaeva, B.Әýbәkirov, A.Rogojınskıı, Z.Samashev, t.b. ғalymdar zertteý jүrgizdi. 2001 jyly Қazaқstan Respýblıkasy Үkimetiniң қaýlysymen Taңbaly arheologııalyқ keshenine respýblıkalyқ maңyzdaғy eskertkish mәrtebesi berildi. 2003 jyly «Tamғaly» memlekettik-mәdenı jәne tabıғı қoryғy құryldy. Derekkөzi: Қazaқstan ұlttyқ entsıklopedııasy, 8 tom