TANAP «Túrik aǵynyna» básekeles bola ala ma?

ASTANA. QazAqparat - TANAP «Túrik aǵynyna» básekeles bola ala ma, dep jazady «Egemen Qazaqstan» gazeti.

Sanaýly kúnder­den soń Túrkııa Res­pýb­lı­ka­sy­­nyń Prezıdenti Redjep Taıyp Erdoǵannyń Reseı Fe­deratsııasyna sapary josparlanyp otyr. Bul 2015 jyldyń qarasha aıynda reseılik Sý-24 bombalaýshysyna qatysty oqıǵadan keıin nasharlaǵan Reseı-túrik qarym-qatynasy «jylyna» bastaǵannan bergi joǵary deńgeıdegi alǵashqy kezdesý. Sapar aıasynda Reseı men Túr­kııa basshylarynyń eki el qarym-qatynasyn jaq­sartý jónindegi kelissózderi josparlanǵan. Bul sapar, eń bas­tysy, eki eldiń energetıkalyq yn­ty­maqtastyǵy jalǵasyn tabýyna jol ashady dep boljanyp otyr. Atap aıtqanda, Sankt-Peterbýrgtegi júzdesý barysynda eń mańyzdy jobalardyń biri «Túrik aǵyny» gaz qubyry qurylysyn júrgizý máselesi kóterilýi múmkin.

«Túrik aǵyny» - bul «Oń­tústik aǵyn» jobasyn aýys­tyrý úshin jasalǵan gaz qu­byrynyń shartty ataýy. «Oń­tústik aǵyn» qurylysy 2014 jyldyń jeltoqsanynda Eýrokomıssııanyń qarsy bolý­­y­na baılanysty Reseı tarapy­nan toqtatylǵan. Rýsskaıa stan­sasynan bastap Túrkııa jaǵalaýyna deıin, Qara teńiz­diń túbi arqyly ári qaraı Túr­kııa aýmaǵynan túrik-grek shekaralaryndaǵy gaz taratý habynda atalǵan qubyrdyń birneshe tarmaqtaryn jobalaý josparlanyp otyr. 2015 jyldyń qarashasyndaǵy re­seılik Sý-24 bombalaýshy­sy­na qatysty oqıǵadan keıin, Reseı-túrik kelissózderi toq­tatylyp, eki el qarym-qaty­nastary kúrt nasharlady. Alaıda, Túrkııa men Reseı arasy túzelgennen keıin, kóp keshikpeı «Túrik aǵyny» jobasy qaıtadan kún tártibine qoıyldy.

Ótken aptada Túrkııa vıtse-premeri Mehmet Shımshek pen ekonomıka mınıstri Nıhat Zeıbekchı úkimettik delegatsııamen Máskeýde bolyp, «Túrik aǵyny» boıynsha jumys tobyn qurý týraly kelisimge qol jetkizdi. Aıta ketý kerek, buryn «Túrik aǵyny» sheńberinde tórt gaz qubyry arnalaryn salý josparlanǵan, alaıda Reseı Federatsııasynyń energetıka mınıstri Aleksandr Novaktyń ótinishine sáıkes, Reseı men Túrkııa «Túrik aǵynynyń» tek eki arnasynyń qurylysyn talqylaýda. Bir arnasy Túrkııanyń ishki naryǵy úshin qarastyrylǵan (qýaty shamamen 15,75 mlrd. tekshe metr gaz bolady), ekinshisi - eýropalyq tutynýshylar úshin. Aldyn ala boljam boıynsha gaz qubyrynyń qýaty shamamen 63 mlrd. tekshe metr gazdy quraıdy.

Sonymen qatar, Túrkııa belsendi túrde taǵy bir energetıkalyq joba - TANAP  gaz qubyry qurylysyn da júrgize beredi, qazirgi tańda onyń jumysy belgilengen keste boıynsha júrip jatyr. 2015 jyly Túrkııanyń Kars qa­la­synda Transanatolııalyq gaz qubyrynyń (TANAP) irgetasy qalandy. Atalmysh rásimge Ázerbaıjan Prezıdenti Ilham Álıev, Grýzııa Prezıdenti Georgıı Margvelashvılı jáne Túrkııa Respýblıkasynyń Prezıdenti Redjep Taıyp Erdoǵan qatysty. Karstaǵy jıynǵa AQSh Memlekettik departamenti halyqaralyq energetıkalyq máseleleri jónindegi arnaıy ýákili jáne úılestirýshisi Amos Hohshteın men Eýropalyq komıssııasynyń energetıkalyq odaq isteri vıtse-prezıdenti Marosh Shefchovıch te keldi. Eske sala ketý kerek, TANAP jobasynyń qurylysy boıynsha kelisimge 2012 jyldyń 26 maýsymy kúni Ystanbulda qol qoıylǵan bolatyn. Joba aktsıonerleriniń quramy mynadaı: «SOCAR» - 58%, «Botas» - 30%, «BP» - 12%.

Joba grýzın-túrik shekarasynan túrik-grek shekarasyna deıingi aralyqty qamtıtyn gaz qubyrynyń uzyndyǵy 1800 shaqyrymdy quraıdy. Gaz qubyrynyń ótkizý qabileti birinshi kezeńde 16 mlrd. tekshe metr gazdy qurasa (31 mlrd. tekshe metr gazǵa deıin ulǵaıtý múmkindigimen), onyń 6 mlrd.-y Túrkııaǵa jáne 10 mlrd.-y Eýropaǵa tıesili bolady. Qoldanysqa berý 2018 jyldyń ortasyna josparlanyp otyr. Aldaǵy ýaqytta TANAP-ty odan ári qurylysy shamamen 2020 jyldyń basyna qaraı aıaqtalyp qalatyn «TAP» (Transadrıtıkalyq gaz qubyry) gaz qubyrymen qosý josparda bar. «TAP» gazdy Grekııa men Albanııa arqyly Adrıatıka teńiziniń astymen Italııaǵa jetkizýge múmkindik beredi. Atalǵan eki gaz qubyry da «Ońtústik gaz dálizi» jobasynyń bólikteri bolyp tabylady (bul joba Eýroodaq úshin aıryqsha basymdyqqa ıe, ol ázerbaıjandyq gazdy 10 mlrd. tekshe metrge deıin Grýzııa men Túrkııa arqyly Eýropaǵa tasymaldaýdy kózdeıdi. Ázirshe alǵashqy kezeńde «Shah Denız» kenishinen óndiriletin ázerbaıjandyq gazdy «Ońtústik gaz dálizi» jobasy úshin negizgi qor kózi sanaıdy). Resmı Túrkııa «Ońtústik gaz dáliziniń» negizgi býyny dep TANAP-ty atap otyr. Túrkııa ener­getıka mınıstriniń málimdeýinshe, atalmysh joba úlken saıası mańyzǵa ıe jáne qatysýshy-memleketterdiń ekonomıkalyq damýyna kepil bolady. TANAP gaz qubyry qurylysynyń bastalýy «Túrik aǵyny» qurylysy jóninde Más­keýdegi kelissózderge jáne burynǵy qol jetkizilgen ýaǵdalastyqtarǵa qaramastan, Túrkııa úkimetiniń jobany iske asyrýǵa bel býǵandyǵyn naqty aıqyndady. Deıturǵanmen, TANAP pen «Túrik aǵynynyń» básekeles bola alatyndyǵyna sarapshylardyń bári bir aýyzdan kelise bermeıdi.

Eki jobany salystyra otyryp, onda olar qanshalyqty bir-birimen básekelese alatyndyǵyn mynadaı krıterııler negizinde qorytyndylaýǵa bolady: jetkiziletin gaz kólemi jáne alynatyn kózi, gaz qubyrynyń baǵyty, ekonomıkalyq tıimdiligi, saıası motıvatsııalar, jobanyń iske asyrylý deńgeıi. Ekeýinde de gazdyń negizgi tutynýshylary Túrkııa men Eýroodaq bolyp tabylady. Túrkııanyń jyl saıynǵy tutynýy shamamen 46 mlrd. tekshe metr gazdy, al Eýroodaq  - 133 mlrd. tekshe metr gazdy quraıdy. Túrkııaǵa negizgi tabıǵı gaz ónimin  jetkizýshi Reseı (30 mlrd. tekshe metr), Iran (9,6 mlrd. tekshe metr) jáne Ázerbaıjan (6 mlrd. tekshe metr) elderi ekeni belgili. Eýroodaq energetıkasyn Reseı úlesi shamamen 30%-dy quraıdy, al Ázerbaıjan óziniń gaz ónimderin áli eýropalyq naryqta shyǵarǵan joq. Túrkııa úshin, tutynýǵa ımporttalatyn gaz óniminiń 98%-yn, ártaraptandyrý máselesi  mańyzdy bolyp otyr. Eki jobada iske asý qaı jaǵdaıda, Túrkııa TANAP gaz qubyrlary arqyly 6 mlrd. tekshe metr gazdy Ázerbaıjannan jáne 15 mlrd. tekshe metrden sál astam gazdy Reseıden alyp otyratyn bolady. Josparǵa sáıkes, «Túrik aǵynynyń» birinshi legi Túrkııaǵa Reseıden Transbalqandyq gaz qubyry arqyly jetkiziletin gazdy almastyrady (búginde ol 12 mlrd. tekshe metr gazdy quraıdy), gaz qubyrlarynyń qurylysy arqyly Túrkııa gaz tutyný kólemin arttyra túsýdi kózdeıdi.

Eýropa elderi TANAP qubyrlary arqyly Ázerbaıjannan 10 mıllıard tekshe metrge deıin gaz ala alatyn bolady.  Reseı túrik-grek shek­arasyndaǵy tapsyrý pýnktine deıin 50 mıllıard tek­shemetr gaz jetkize alatynyn málimdep otyr. Bul «Ońtústik aǵyn» jobasynda kózdelgen edi. Osylaısha, TANAP gaz jetkizý kólemi jaǵynan «Túrik aǵynyna básekeles» bola almaıdy. Alaıda, ımporttaýshy elderdiń energetıkalyq qaýipsizdigi men tutynylatyn gazdy ártaraptandyrýda stra­tegııalyq mańyzy joǵary bolyp tabylady (ásirese, bul Eýroodaqtyń Reseı energııa resýrstaryna táýeldiligin azaıtýy úshin qajet). Eki gaz tasymaldaý jelileri de Túrkııa aýmaǵy arqyly ótedi. Biraq, Eýropa aýmaǵymen ótetin joldary ártúrli. TANAP-tyń jalǵasy sanalatyn TAR gaz qubyrlary Grekııa, Albanııa jáne Italııa arqyly jol tartady. «Túrik aǵyny» jobasyna keler bolsaq, onyń Reseıdegi negizgi gaz jetkizýshisi «Gazprom» Eýroodaq aýmaǵynda gaz qubyrlaryn salýdan shettegen bolatyn. Dese de, 2015 jyldyń naýryzynda Vengrııa gaz qubyryn qurý bastamasyn kóterdi. Vengrııadan basqa Grekııa, Serbııa jáne Makedonııa, sonymen qatar Aýstrııa jańa gaz qubyryna óz qyzyǵýshylyǵyn bildirdi. Osyndaı taǵy bir balama usynysty Bolgarııa premer-mınıstri Boıko Borısov Ázerbaıjan Prezıdenti Ilham Alıevpen kezdesý barysynda aıtqan. Degenmen, ekonomıkalyq jaǵynan qaraıtyn bolsaq, Túrkııa eki jobanyń da iske asyrylýynan óz paıdasyn ıelenetin bolady. Ázerbaıjan gazdy 1000 tekshe metrine 340$-dan áldeqaıda arzan jetkizedi, ekinshi orynda Reseı - 418$, al eń qymbaty ırandyq gaz - 487$ (2014 jylǵy baǵa), tıisinshe, Túrkııaǵa ázerbaıjandyq jáne reseılik gazdy óndirý tıimdirek. «Túrik aǵynyna» qatysty aıtatyn bolsaq, gaz qubyrynyń biraz bóligi túrkııalyq «Botas»-qa tıesili. Al qosymsha paıda reseılik gazǵa belgili bir mólsherde 10,25% (boljam boıynsha) edáýir jeńildikter alyp keledi. Taǵy bir aıta ketetin jaıt, 2014 jyldyń jeltoqsanynda Túrkııa gazdy 6% mólsherdegi jeńildikpen jetkizetindigi jarııalanǵan bolatyn.

Gaz qubyrynyń ekonomıkalyq áser etý baǵasyn «British Petroleum» vıtse-prezıdenti ıAn Sazerland bergen. Ol TANAP-ty iske asyrý álemdik ekonomıkalyq balans­ty ártaraptandyrýǵa múm­kindik beredi degen. TANAP qurylysy Túrkııa men onyń odaqtasy Ázerbaıjanǵa jaǵymdy áser etedi ári túrikmendik, ıraktyq jáne sırııalyq gaz naryqtarynda ón­dirý múmkindikterin arttyrady. Alaıda, Túr­kııanyń Reseımen aralary buzylǵanǵa deıin, túrkııalyq tarap Reseıge qysym kórsetken. Bul týraly Ortalyq Azııa zertteý ortalyǵynyń ǵylymı qyzmetkeri jáne Kav­kaz ınstıtýtynyń shyǵystanýshysy Stanıslav Prıtchın aıtqan qıyndyq  Ankaranyń gaz baǵasyna baılanysty týyndaǵan. Túrikter «Gazpromnyń» usynǵan 10,25%-ǵa qanaǵattanbaǵan. Al energetıka naryǵyn zertteý ortalyǵynyń taldaýshysy Valkan Ózdemirdiń sózine súıensek, Túrkııa TANAP aýmaǵynda energetıkalyq ortalyqtyń rólin oınamaıdy, kerisinshe tek dáliz bolyp qana tabylady, sondyqtan da bul TANAP An­karadan góri Baký úshin asa mańyzdy. Óıtkeni, Ázerbaıjan toǵyz tutynýshy-memleketterdegi kompanııalarmen kelisimshart jasap qoıǵan bolatyn. Biraq, bul joba Máskeýmen, sondaı-aq kelisimder jóninde de biraz rásimderden ótip, odan keıin túpki tutynýshyny da izdeý kerek. Al Eýrazııa boıynsha Halyqaralyq Strategııalyq zertteý uıymynyń Ankaradaǵy sarapshysy Hasan Selım Ózertem kelisimshartqa ózgerister engizý kerektigin aıtady. Óıtkeni, 2019 jyldan keıingi «Gazprom» gaz berý núktesin ózgertip qalýy múmkin. Zań turǵysynan qaraıtyn bolsaq, bul úderis Reseıdiń Ýkraınanyń gaz jetkizilýin «Ońtústik dálizden» bólek josparyn iske asyrýyna qıyndyq týdyrady. Reseılik gazdyń iske asyrylýy «Ońtústik dálizdiń» jaǵdaıyndaǵydaı Brıýsselmen qarama-qaıshylyqtar týdyrýyna soqtyrýy múmkin. Mundaı oıdy Ýkraınada Túrkııa Respýblıkasynyń elshisi Ionet Djan Tezel de bildirgen. Onyń sózine súıensek, «Túrik aǵyny» damýdyń bastapqy satysynda tur jáne onyń eýropalyq memlekettermen qarym-qatynasymen de kóp nárse baılanysty.

Keltirilgen mysaldarǵa saıyp kelgende, TANAP pen «Túrik aǵyny» múlde basqa sıpat­tamalarǵa ıe, sondaı-aq, bólek tutynýshylarǵa baǵyttalǵan. Ekeýi de Túrkııa úshin ekonomıkalyq jáne saıası turǵydan aqtalyp alynǵan. Іshki saıası jaǵdaıǵa qaramastan, eki baǵytta da belsendi jumys jasalýda. Osydan shyǵatyn qorytyndy, bir joba bir jobanyń ornyn basa alady degen yqtımaldyq az. Eki jobanyń stsenarııiniń iske asyrylýy olardyń fýnktsııalarynyń qıyn­dyqtaryn týdyrmaıdy. Oryndaý merzimderi men keıbir detaldar ózgeristerge ushyraýy múmkin. TANAP qurylysy Túrkııanyń ener­getıkalyq saıasaty jaǵynan basym baǵytqa ıe bolyp qala beredi.

Ashat KESІKBAEV,saıasattaný ǵylymdarynyń doktory