Taǵy bir reforma: Memlekettiń shyǵyny shekteletin boldy
Múddeler qaqtyǵysynyń aldyn alýǵa áreket
Eń aldymen Jarlyq mátinine úńilsek, ekonomıka salasynyń ilgeri basýyna áser etetin kóptegen faktorlardyń qamtylǵanyn baıqadyq. Ári qujat el tarıhyndaǵy kezekti iri reformalardyń biri bolýy múmkin. Sonyń ishinde eń basty nazar aýdaratyn dúnıe – Básekelestikti qorǵaý jáne damytý agenttiginiń janynan qurylǵaly otyrǵan Jekeshelendirý jónindegi ulttyq ofıs.
Saıasatta, qoǵamdyq qatynastarda mańyzyna qaraı birinshi kezekte konstıtýtsııalyq reformalar atalady. Endi ekinshi iri reformanyń basy retinde «Ekonomıkalyq yryqtandyrýdy» sanaı alamyz. Jalpy, batys elderinde «ekonomıkalyq konstıtýtsııa, konstıtýtsııalyq ekonomıka» sózderi jıi kezdesedi. Osy turǵydan alǵanda ekonomıkalyq Jarlyq básekege qabilettilikti arttyrýdy maqsat etedi. Bul maqsatty memlekettiń ekonomıkaǵa qatysýyn shekteý jáne bızneske baǵyttalǵan shyǵyndardy azaıtý arqyly iske asyra alamyz, – deıdi Qaıyrbek Arystanbekov.
Básekelestikti qorǵaý jáne damytý agenttigi qazir Úkimetke emes, Prezıdent Ákimshiligine tikeleı baǵynatyny belgili. Jarlyqta aıtylǵan Jekeshelendirý jónindegi ulttyq ofıstiń mindetine kvazımemlekettik, memlekettik aktıvterdi taldaý, olardyń tolyqqandy tizimin ázirlep, jekeshelendirýge jatatyn aktıvterdiń tizimin daıyndaý isi engen. Bul tusta agenttiktiń Prezıdent Ákimshiligine baǵynatynyna nege erekshe zer saldyq? Sebebi buryn agenttik Úkimetke qarady, jumysyna Úkimet yqpal ete alatyn. Qazirgi ahýaldyń ereksheligi – Prezıdent Ákimshiligi aldymen agenttikti óz baqylaýyna alyp, sosyn «Ekonomıkalyq yryqtandyrý jónindegi sharalar týraly» Jarlyqqa qol qoıdy. Sarapshylar bul qadamdy múddeler qaqtyǵysynyń aldyn alý turǵysynan óte mańyzdy strategııalyq sheshim dep sanaıdy.
Qaıyrbek Arystanbekovtiń aıtýynsha, Jekeshelendirý jónindegi ulttyq ofıs jumysyna Prezıdent janyndaǵy Reformalar jónindegi joǵary keńes qana ózgeris engize alady. Eger osy keńestiń ózgeshe usynystary nemese bastamalary bolsa, ofıs sheshimderi qaıta qaralýy yqtımal. Taǵy bir aıta keter jaıt, elimizdiń ekonomıkalyq tarıhynda jekeshelendirý kezeńderi boldy, biraq kompanııalar kvazımemlekettik qurylymdardan qaryz alyp, jekeshelendirýge qatysyp jatatyn. Al osy jańa Jarlyq jeke sektordyń memleket aqshasyn paıdanalyp, jekeshelendirý protsesine qatysýyna tyıym salyp otyr.
Aıtpaqshy, bul ózgeris egjeı-tegjeıli oılastyrylǵan bastama ekenin aıta ketken abzal. Óıtkeni Prezıdent bul máselege jyl basynda, 7 aqpandaǵy Úkimettiń keńeıtilgen otyrysynda keńirek toqtalǵan. Jıynda byltyr atqarylǵan jumystardy qorytyndylaı otyryp, Úkimet pen ákimder jumys isteý tásilin túbegeıli ózgertý keregin eskertken edi. Memlekettik satyp alý, memleket pen jekemenshik seriktestik, qurylys salasyn retteý júıesin reformalaý, ınvestıtsııa tartý jáne bıýdjet qarajatyn tıimdi paıdalaný isindegi reformalar sóz bolǵan. Atalǵan jaıttarǵa toqtalǵan Prezıdent ekonomıkany keshendi túrde yryqtandyrý úshin júıeli sharalar qabyldaý qajet ekenin basa aıtqan. Mine, kóp uzamaı memlekettiń ekonomıkalyq úderisterge shamadan tys aralasýynan birtindep shekteýge múmkindik beretin reformaǵa qadam jasaldy.
Mańyzdy mehanızm: kásipkerlik aıasyn keńeıtý
Endigi kóńil bóler tus – bıznes erkindigi. Jarlyq mátininde salany kóptegen jeńildikter kútip turǵany jazylǵan. Nátıjesi kóp kúttirmeı kórine bastaýy múmkin. Sarapshy Qaıyrbek Arystanbekovtiń pikirinshe, rasymen de eldegi bıznes salasy kóptegen jeńildikterdi qalaıdy, erkindikke múddeli.
Jańa Jarlyq tájirıbe júzinde qalaı iske asady, ony ýaqyt kórseter. Áıtse de bızneske beriletin jeńildikterge den qoıylǵany ańǵarylady. Qazir elde shaǵyn jáne orta bıznestiń ekonomıkadaǵy úlesi shamamen 37-38 paıyz sheginde ǵana. Sebebi belgili bir dárejede shaǵyn jáne orta bıznesti kvazımemlekettik sektorlar yǵystyryp keldi. Bul ıdeıalardy Ulttyq quryltaı platformasynda jetkizip, bılik nazaryna usyndyq, – deıdi ekonomıst.
Sonymen, shaǵyn jáne orta bıznestiń tynysy ashyla túspek syńaı bilinedi. Bul tájirıbe álemde jetekshi ekonomıka sanalatyn AQSh-ta da bar. Atalǵan elde kapıtaldardyń qozǵalysyn baqylaý shektelgen. Ekonomıkadaǵy ákimshilik kedergiler az. HH ǵasyrdyń aıaǵynan bastap valıýtalyq baqylaý joq. Quqyqtyq jáne sot júıesine, ony ákimshilendirýge qatysty tolyqqandy táýelsizdik ornaǵan. Jekemenshik sektordyń quqyǵy óte joǵary deńgeıde qorǵalǵanyn kóresiz. Osy tájirıbe bizge de ene bastaǵanyn anyq ańǵardyq.
Jalpy, Jarlyqta tsıfrlandyrý, sýbsıdııa, energetıka men baılanys, jer resýrstary salasynda da oń ózgeristerge baǵyttalǵan yqshamdy reformalar bolatyny jazylǵan. Sondaı-aq tarıf saıasaty qaıta qaralmaq, naqtyraq aıtsaq, yntalandyratyn tarıftik mehanızmder ázirlenedi. Biz joǵaryda aıtqan shaǵyn jáne orta bızneske bul da kóptegen jeńildikter beredi.
Jeńildiktiń belgisi memlekettik satyp alý júıesinde de baıqalyp otyr. Máselen, buryn memlekettik satyp alý úderisi kezinde kóbin kvazımemlekettik sektorlar utyp alatyn. Al jańa Jarlyqta belgili bir kvazımemlekettik sektorda memlekettiń úlesi 50 paıyzdan assa, qatystyrylmaıtyn boldy. Buny durys qadam dep baǵalaýǵa bolady, – dep atap ótti Qaıyrbek Arystanbekov.
Endigi kezekte jeke sektorlar damýǵa úlken múmkindik alyp otyr. Buǵan deıin de protsess jyldam órbip, talaptar edáýir jeńildeı bastaǵan. Máselen, keıingi eki jylda táýelsiz mamandar Úkimetpen birlese otyryp, bızneske qatysty 10 myńnan astam eskirgen ári artyq talaptardyń kúshin joıypty. Elimizde 2025 jylǵa deıin memlekettiń ekonomıkadaǵy úlesin 14 paıyzǵa deıin azaıtý kózdelip otyr. Qazir memlekettik menshikte respýblıka boıynsha 675 nysan bar. Sonyń ishinde 7 nysan – respýblıkalyq, 250-i – kommýnaldyq, 262-si ulttyq holdıngter men kompanııalarǵa tıesili. Sondaı-aq Áleýmettik-kásipkerlik korporatsııalarǵa tıesili 150 nysan bar. Osy nysandardy birtindep jekemenshikke berý úderisi júrýde. Desek te ekonomıkalyq reformalar bunymen shektelmesi anyq, alda atqarylýy tıis jumystar kóp. Ekonomıst Qaıyrbek Arystanbekov sonyń bir tarmaǵy retinde kvazımemlekettik qurylymdardyń shyǵyndaryn azaıtýdy meńzeıdi.
– Túıtkilder de baryn jasyra almaımyz, mysaly, memlekettiń ekonomıkadaǵy úlesi naqty aıqyndalmaı keledi. Onyń ústine úleske neni jatqyzamyz, ónimdi me, bıýdjetti me? Qytaı reformatory Den Sıaopın basty qaǵıda retinde memlekettiń shyǵyndaryn azaıtýdy ustanǵan. Bizdiń zertteýimiz boıynsha, kvazımemlekettik qurylymdardyń shyǵyny memlekettik bıýdjetten asyp ketken. ıAǵnı, kvazımemlekettik sektordyń shyǵynyn azaıtý kerek ekeni daýsyz, – deıdi ol.
Qorytyndylaıtyn bolsaq, memleket kezekti iri ekonomıkalyq reformaǵa bettep otyr. Osylaısha erkindikke, jeńildikke qurylǵan júıe keleshekte oń nátıjesin berýge tıis.