Taǵamdaǵy paıdaly jáne zııandy zattar qalaı anyqtalady – tamaq DNQ-syn tekseretin mamanmen suhbat
- Álııa Temirbekqyzy, siz balalyq shaǵyńyzda jáne mektep kezinde qaı salanyń mamany bolýdy armandaıtyn edińiz?
- Men Semeı qalasynyń týmasymyn. Sol jaqta jalpy orta bilim berý mektebin bitirdim. Bala kezimde jáne eseıe kele men kóp nárseni armandaıtynmyn. Bul oraıda mende ol sala maǵan unasa, ol is maǵan baqyt syılasa degen oılar bolatyn. Keıin Semeı qalasynyń Medıtsınalyq ýnıversıtetin sanıtarlyq dáriger, epıdemıolog mamandyǵy boıynsha támamdadym.
- Siz PTR test arqyly taǵamnyń DNQ-syn tekseresiz. Jalpy, bul biregeı mamandyq. Oǵan degen qyzyǵýshylyqqa ne sebep boldy?
- Kún saıyn tańerteń mektepke oıanǵanda maǵan anam túrli tańǵy as daıyndaıtyn. Mende árqashan «Nege erte turý kerek? Odan da uıyqtap alaıyn» degen oı bolýshy edi. Sol kezderi maǵan anam «Súıispenshilikpen daıyndalǵan paıdaly taǵam árqashan boıǵa qýat bolyp sińedi. Sapaly tamaq bul kúni boıy jumsaıtyn kúsh. Paıdaly taǵam - densaýlyq pen sulýlyq kepili» dep jaýap beretin. Osylaısha, men neniń paıdaly ekenin jáne tamaqtaný ómir súrý uzaqtyǵyna qalaı áser etetinin bilgim keldi. Emotsıonaldy jáne fızıkalyq belsendilikten basqa, bul - DNQ deńgeıindegi jasýshalardyń qurylymyna áser etedi eken. Uzaq ómir súretin gen degenimiz ne jáne sulýlyqty qalaı saqtaýǵa bolady? Osy suraqtar meni medıtsınalyq ýnıversıtetke túsýge, bolashaq mamandyǵymdy tańdaýǵa jeteledi.
- Qazir qyzmet etip júrgen eńbek ornyńyz týraly aıtyp berseńiz. Qansha jyl boıy atalǵan uıymda jumys atqaryp kelesiz?
- Ortalyqtyń qyzmeti tamaq ónimderine, sýǵa, topyraqqa, mıkrobıologııalyq, parazıtologııalyq, radıologııalyq, toksıkologııalyq zertteýlerge saraptama júrgizedi. Halyqtyń sanıtarlyq-epıdemıologııalyq salamattylyǵy salasynda eńbek etemiz. Bizdiń keshende eń ozyq jabdyqtar bar. Dekrettelgen toptarǵa sanıtarlyq-gıgıenalyq oqytý júrgizedi. Meniń qyzmetim zerthanalyq zertteý júrgizý jáne ólsheý ádisimen jańa aspaptar men zerthanalyq jabdyqtardy synap kórý, ony qoldanysqa engizýge negizdelgen. Meniń jalpy eńbek ótilimim - 14 jyl. Al, bizdiń ortalyqta men shamamen 7 jyl jumys isteımin.
- Jeńil tilmen aıtqanda, siz taǵamnyń tazalyǵyn, standartqa saı kelýin anyqtaısyz. Bul protses qalaı júredi? Qandaı tamaqtardyń DNQ-syn tekseresiz?
- Biz polımerazdy tizbekti reaktsııa (PTR) ádisimen jumys isteımiz. Ol joǵary dáldiktegi dıagnostıkalyq tásil. PTR taldaýy eń dál jáne sezimtal ádis bolyp sanalady, tipti DNQ-nyń az kontsentratsııasyn anyqtaıdy. Qazirgi ýaqytta PTR zerthanasy tamaq ónimderin azyq-túlik shıkizatyn ósimdik jáne janýarlardan alynatyn ónimderge synaqtar júrgizedi. Atap aıtsam, GMO skrınıngi, ósimdik tektes DNQ anyqtamasy, genetıkalyq túrlendirilgen soıa men júgeri tuqymyn tekserý. Sondaı-aq, biz shıkizattyń, jartylaı fabrıkattardyń jáne daıyn taǵamdardyń DNQ-synyń burmalanýyn anyqtaımyz.
- Bizdiń kúndelikti jep júrgen taǵamdarymyzdyń quramy standartqa qanshalyqty saı keledi?
- Gendik modıfıkatsııa - bul HH-HHІ ǵasyrdyń tańǵajaıyp jańa tehnologııasy. Ol adamzatty qaýipsiz, paıdaly taǵammen qamtamasyz etý úshin jasalǵan. Ókinishke qaraı, bizde genetıkany mańyzdy dep qabyldamaıdy. Kóbi ony qandaı da bir qoldanbaly qural retinde túsinedi. Máselen, balanyń jynysyn anyqtaıdy, eko jasaıdy. Genetıka barlyq sala úshin mańyzdy. Sonyń ishinde ol kúndelikti taǵamdardyń tazalyǵyn anyqtaýda úlken ról atqarady. Kez-kelgen ónimde DNQ molekýlalary bar. Eń gendik modıfıkatsııalanǵan ónimder - bıdaı, júgeri, raps, kartop, soıa. Mysaly, bıdaıda glıýten jáne agglıýtının bar. Bul modıfıkatsııalanǵan bıdaı uryǵynyń aqýyzy. Aqýyz bizdiń denemizge jat bolǵandyqtan, ony organızm qabyldamaıdy. Sonymen birge, ol ımmýndyq júıeni álsiretedi jáne qabyný protsesin jyldamdatady. Muny asa durys dep aıta almaımyn. Bul tek bıdaıǵa ǵana tán qubylys emes. Ol burshaq daqyldarynda da bar. Óńdelgen taǵamdardyń kópshiliginde soıa aqýyzy nemese júgeri krahmaly bar. Olar - shujyqtar, kondıterlik ónimder, tuzdyqtarda. Mundaı mysaldar óte kóp. Men mynany aıtqym keledi: taǵam zııandy nemese paıdaly bolmaıdy. Júıesiz ári durys emes tamaqtaný bolady.
- Ózge elden ımporttaýǵa nemese elimizde óndirilgen taǵamdardy satylymǵa shyǵarýǵa ruqsat berý úshin qandaı talaptar saqtalýy tıis?
- GMO ónimderi úshin tıisti zerthanalyq zertteýler júrgiziledi. ıAǵnı, saraptamalyq qorytyndy, ǵylymı negizdeme jáne ózge de jumystar. Sarapshylar tarapynan qoldaýǵa ıe bolǵanan keıin, oǵan memlekettik tirkeý týraly kýálik beriledi. Qazaqstanda gendik-modıfıkatsııalanǵan organızmderdiń aınalymyna ruqsat berý úshin olardyń normasy 0,9%-dan aspaýy tıis. Quramynda GMO-sy bar ónimderdi memlekettik tirkeýden ótken soń, ony el aýmaǵyna ákelýge resmı túrde ruqsat etiledi. Búgingi kúni Qazaqstan aýmaǵynda GMO aınalymy, onyń ishinde ákelý, tasymaldaý, saqtaý, tańbalaý, ótkizý tetikteri birqatar normatıvtik-quqyqtyq qujattarmen retteledi. Olar - QR Ekologııalyq kodeksi, «Halyq densaýlyǵy jáne densaýlyq saqtaý júıesi týraly» QR Kodeksi, «Tamaq ónimderiniń qaýipsizdigi týraly» QR Zańy jáne Keden odaǵynyń tehnıkalyq reglamentteri.
- Oqyrmandarǵa qandaı keńes beresiz? Árıne, qandaı taǵamdardy kóbirek tutynyp, qaı tamaqtardy az jeý qajet?
- Meniń arnaıy ratsıonym bar. Durys tamaqtaný – bul taǵam men sýsynǵa degen sanaly kózqaras. Siz aǵzańyzǵa barynsha paıdaly tamaq pen sýsyndardy tańdaýyńyz qajet. Taǵamdy daıyndaýdyń az zııandy nemese múldem zııany joq ádisterin qoldanyńyz, kúdelikti rejımdi saqtańyz. Qarapaıym ereje - dúken sórelerindegi ónimdi birden satyp almas buryn, japsyrmalaryn jáne onyń merzimin qarańyz.
- Balańyz sizdiń jolyńyzdy ustanyp, osy sala mamany bolýǵa nıetti me?
- Meniń qyzym bar. Ol qazir óziniń bolashaq mamandyǵyn tańdaıtyn jasta. Bıologııaǵa degen qyzyǵýshylyǵyn túsinip, ol óziniń bolashaǵyn osy mamandyqpen baılanystyrǵysy keldi. Degenmen búginde ol psıhoterapııany tańdap otyr. Joǵaryda atalǵan genetıkaǵa degen súıispenshilik, PTR dıagnostıkasy – munyń barlyǵy meniń jumysyma tikeleı baılanysty. Sondyqtan da bul is meniń janyma jaqyn.
- Álııa Temirbekqyzy, suhbatyńyzǵa rahmet!