Tabıǵattyń ǵylymı ındıkatory: Qyzyl kitapqa engen qandyaǵash týraly ne bilemiz
Sultanmahmut aqynnyń balalyq shaǵy ótken Toraıǵyr jeri keremetteı ásem ólke. Kelýshilerdiń kózin arbaǵan Baıanaýyldyń tumsa tabıǵatynyń bir bólshegi sanalatyn munda qara qandyaǵash dep atalatyn erekshe aǵash ósedi. Qandyaǵash — bulaq boıyn jaǵalaı bitetin, sazdy jerdi, kermek sýdy jaqtyrmaıtyn, «Qyzyl kitapqa» engen ósimdik.
Ertede ata-babamyz qandyaǵash talasa ósken taý baýraılarynda bulaq baryn bilgen. Negizi Qazaqstanda qandyaǵash Baıanaýyl men Qarqaralynyń taýly-ormandy alqaptarynda, Ereımentaý taýlarynda, Elek ózeni jaǵalaýynda, sondaı-aq Qostanaı oblysyndaǵy Qusmuryn mańynda kezdesedi, deıdi jer jaǵdaıyn jaqsy biletinder. Baıanaýyl taýlaryndaǵy bul aǵashtyń túri qandy qandyaǵash tıpine jatady.
Toraıǵyrdaǵy qandyaǵash toǵaıy — óte kórikti meken. Dál janynan móldirep Áýlıebulaqtyń sýy aǵyp jatyr. Bul jerde jazda at shaldyryp, tynyǵatyndar, toǵaı ishinde kúrke tigip, serýen quratyndar kóp. Toǵaı ishindegi jasyl alańqaılarǵa top-tobymen týrıster aǵylyp, ystyqta saıa tabady.
Baıanaýyl ulttyq tabıǵı parkiniń ınspektory, belgili ólketanýshy Altynbek Qurmanov qandyaǵash topyraq mıneraly mol, sýy tuşy jerlerdi tańdaıtynyn aıtady. Ósimdiktiń bir ereksheligi, kúzdigúni japyraǵy múlde sarǵaımaıdy. Qarashanyń qara sýyǵynda japyraǵy jasyl kúıinde úzilip, jalańashtanady.
«Qandyaǵashty park qyzmetkerleri ǵylymı ındıkator retinde paıdalanamyz. Jazǵyturym tómennen joǵary qaraı gúldese, jazdyń sýly, jańbyrly bolatynyn bildiredi. Al kerisinshe, joǵarydan tómen qaraı kóktese, aldaǵy jazda qýańshylyq kútip turǵanyn boljaı berýge bolady. Taǵy bir keremeti, qandy qandyaǵashtyń japyraǵyna qurt tússe, aınalasyndaǵy ósimdikterge de qurt túskenin bilemiz. Ol quramynda hımııalyq zat bar qospalarmen emdelmeıdi, tek bıologııalyq turǵydan saýyqtyrý sharalary júrgiziledi. Ol úshin qumyrsqanyń ıleýin kúrekpen tórt bólip, bir bóligin qandyaǵashtyń túbine aparyp tastaımyz. Qumyrsqalar aǵashqa órmeleıdi de, ósimdiktiń boıyndaǵy barlyq jybyrlaǵan qurttardy jep qoıady», — deıdi ólketanýshy.
Qandy qandyaǵashtar kemi 150 jyl tirshilik etedi. Baıanaýyl taýlarynyń kóbine teriskeı jaǵyna bitken ósimdik toǵaılaryna qarap, bul aýmaqtarda bulaqtardyń mol qory bar ekenin boljaýǵa bolatyndaı. Jergilikti ólketanýshylar muqııat zerdeleýge laıyqty botanıkalyq-geografııalyq qubylys dep atap otyr.
Ulttyq parktiń ǵylym jáne monıtorıng bóliminiń basshysy Dınara Kúnshýaqovanyń sózinshe, Baıanaýyl aýdanyndaǵy qandyaǵash toǵaılarynyń jalpy aýmaǵy — 428 gektar. Ol kórikti ólkedegi jalpy orman alqaptarynyń 2,3 paıyzyn alyp jatyr.
«Aǵashtyń negizgi shoǵyrlary Toraıǵyr kóliniń jaǵasynda, Espe ózeniniń saǵasy men Kempirtas qýysynda ósedi. Bul qaıyń tuqymdac aǵashtar men butashyqtar tuqymdastyǵyna jatatyn ejelgi relıkti ócimdikterdiń biri. Baıanaýylda qandyaǵashtyń eki negizgi túr-birlestigin kórýge bolady: paporotnıkti-qaraqatty jáne túrli shópti-butaly. Jabycqaq qandyaǵashtan bacqa bul jerlerde qaıyń, tal, kádimgi moıyl, butalar men shópterden kádimgi tańqýraı, qaraqat, qulmaq týysy, qaýyrsyn paporotnık týysy, kádimgi shytyrlaq kezdesedi. Adamı faktorlardyń áserinen jyl ótken saıyn sırek ósimdikke qaýip zoraıyp keledi. Jaıylymǵa shyqqan iri qara maldar da kóp zııanyn tıgizedi. Buǵan qosa sońǵy jyldary jer asty sýlarynyń deńgeıi men aǵymy kúrt tómendep, jabycqaq qandyaǵash qaýymdastyǵy degradatsııaǵa ushyraýda», — deıdi ol.
Aǵash sańyraýqulaǵy (aǵashqulaqtar) men T.tosquinetti sańyraýqulaǵy bul aǵashtardy jıi zaqymdaıdy eken. Zııankester túskende japyraqtary tolqyn tárizdec jáne cur daqtarmen jabylady. Mamandar bul jaǵdaıda óńdeý sharalaryn júrgizip, aýrýdyń taralyp ketpeýi úshin is-sharalar qabyldaıdy.