Syrtqy saıasatymyzda Qazaqstanmen yntymaqtastyq mańyzdy orynda - Mońǵolııa Syrtqy qatynastar mınıstri
Halal standartpen et óndiretin birlesken kásiporyn salynbaq
- Mınıstr hanym, Mońǵolııa men Qazaqstannyń arasyndaǵy dıplomatııalyq qatynastardyń ornaǵanyna bıyl 30 jyl tolyp otyr. Osy kezeńde ekijaqty qatynastardyń ishinde saıası jáne mádenı qandaı tyń jetistikterge qol jetti?
- Mońǵolııanyń syrtqy saıasatynda Qazaqstanmen damytyp jatqan yntymaqtastyq mańyzdy oryn ıelenedi. Ekijaqty dástúrli dostyq qarym-qatynastar men yntymaqtastyq sońǵy ýaqytta belsene túsip, saıası baılanystar, onyń ishinde joǵarǵy deńgeıdegi dıalogtardyń jıiligi artyp keledi.
Mońǵol men qazaq halqy ejelden dostyq qarym-qatynasta jáne bıyl Mońǵolııa men Qazaqstan Respýblıkasy arasynda dıplomatııalyq qarym-qatynastardyń ornaǵanyna 30 jyl tolyp otyr.
Ulan-Batyr. Foto:wikimedia.org
Taraptar dıplomatııalyq ókildikterin ashty. 1992 jyly Mońǵolııanyń Elshiligin Almaty qalasynda ashylyp, 2010 jyly ony Astana qalasyna kóshirildi. Al Qazaqstannyń Elshiligi 1997 jyly Ulan-Batyr qalasynda ashyldy.
Ótken 30 jyl ýaqytta eki el arasynda birqatar joǵarǵy dárejeli is-saparlar oryn alyp, Mońǵolııa men Qazaqstannyń qarym-qatynastary zamanaýı turǵyda keńeıe túsýde. Sonymen qatar, yntymaqtastyǵymyzdyń búgingi nátıjesine rızamyn.
Biz ózara túsinistik, qurmet, halyqaralyq quqyq pen erkin naryq qaǵıdattaryna negizdelgen saıası, saýda-ekonomıkalyq jáne mádenı gýmanıtarlyq yntymaqtastyqty damytýdamyz.
- Qazaqstan Respýblıkasy jáne Mońǵolııa arasyndaǵy dostyq qatynastar men yntymaqtastyq týraly shartqa qol qoıylǵanyna 29 jyl toldy. Osy qujattyń sheńberinde eki memlekettiń qol jetkizgen eń iri ýaǵdalastyǵy retinde neni aıta alasyz?
- 1993 jyly eki eldiń memleket basshylary qol qoıǵan «Mońǵolııa men Qazaqstan Respýblıkasy arasyndaǵy dostyq qatynastar men yntymaqtastyq týraly sharty» ekijaqty qarym-qatynastardyń negizgi qaǵıdalary engizilgen qujat bolyp tabylady. Atalǵan shart negizinde búgingi kúnde Úkimet jáne mekemeler arasynda 60-qa jýyq kelisimder men memorandýmdar qabyldandy. Sonyń ishinde, ózara vızasyz rejım men áýe qatynastary jónindegi kelisimderdi erekshe atap ótkim keledi. Osy kelisimder azamattarymyzdyń erkin-turyp júrýine jáne iskerlik baılanystardyń damýyna jaqsy jol ashyp otyr.
- Ekijaqty saýdanyń kólemi sońǵy jyldary birshama tómendegenin eki eldiń statıstıkalyq maǵlumattarynan kórip otyrmyz. Osyǵan oraı, keleshekte Mońǵolııa men Qazaqstannyń arasyndaǵy taýar aınalymyn jandandyrý úshin mońǵol tarapy qandaı sharalar qoldana alady?
- Keıingi 3 jylǵa jýyq jalǵasqan koronavırýs pandemııasy, qazirgi geosaıası jáne geoekonomıkalyq jaǵdaılar, halyqaralyq sanktsııalarǵa baılanysty saýda-ekonomıkalyq, kedendik, tasymaldaý jáne logıstıkalyq shekteýler Mońǵolııa men Qazaqstannyń ǵana emes, álem elderiniń saýda-ekonomıkalyq yntymaqtastyǵyna kedergiler men aýyrtpashylyqtar ákelýde.
Mońǵolııadaǵy kedendik baqylaý aımaǵy. Foto:sonin.mn
Mońǵol tarapynyń sońǵy 3 jyldaǵy statıstıkalyq aqparatyna súıensek, ekijaqty saýda aınalymy 2020 jyly 19,4 mln, 2021 jyly 21,1 mln jáne 2022 jyldyń basqy 8 aıynda 20,4 mln AQSh dollaryna teń bolǵan. Bıylǵy 8 aıdyń kórsetkishi boıynsha, Mońǵolııanyń eksport kólemi 2,6 mln AQSh dollaryn qurasa, ımport kólemi 18,9 mln AQSh dollaryna jetken. Bul kórsetkishter biz kútken áleýetti qamtamasyz ete almaı otyr.
Ekijaqty saýda aınalymynyń shamamen 13%-y Mońǵolııanyń eksportna tıesili. Ekijaqty saýda salasynda oryn alatyn tarıftik jáne tarıftik emes kedergilerdi tómendetýdiń bir joly – «Mońǵolııa men Qazaqstan Respýblıkasy arasyndaǵy saýda-ekonomıkalyq yntymaqtastyqty damytýǵa arnalǵan 2022-2024 jj. jol kartasyn» osy jyldyń sońyna deıin bekitip, ony júzege asyrý. Bul qujatta ekijaqty jumys tobyn qurý, taýar túrlerin arttyrý, qosymsha qun salyǵy engizilgen ónimderdi eksporttaý, halal tehnologııamen et ázirleýge arnalǵan birlesken óndiris ashý, sondaı-aq teri, jún men kashemır ónimderin óndirýge arnalǵan jobalardy júzege asyrý sııaqty is-sharalar engizilgen.
Mońǵolııanyń Prezıdenti Ý.Húrelsúh 2019 jyly Premer-Mınıstr retinde Qazaqstan Respýblıkasyna resmı is-saparmen baryp, ózara paıdaly yntymaqtastyqty, atap aıtqanda, ónerkásip, ınfraqurylym, azyq-túlik jáne aýyl sharýashylyq, týrızm syndy baǵyttardy aıqyndady.
Mońǵolııa, Gobı. Foto dreamtour.su
Úkimetaralyq komıssııanyń kezekti otyrysyn ótkizýdi qarqyndatý jáne onyń hattamasynda belgilengen ózara kelisimderdi tolyǵymen oryndaý arqyly ekijaqty saýda-ekonomıkalyq baılanystardy jandandyra alamyz. Budan basqa, Mońǵolııa men Qazaqstannyń saýda-ekonomıkalyq baılanystaryn keńeıtýde iskerlik toptar men olardyń arasyndaǵy tikeleı yntymaqtastyq mańyzdy ról atqarmaq. Osynyń sheńberde, ekijaqty iskerlik kezdesýler memlekettiń qoldaýymen 2018, 2019 jyldary Ulan-Batyr, Almaty qalalarynda uıymdastyryldy. Sońǵy eki jyl ýaqytta koronavırýs pandemııasynyń saldarynan iskerlik kezdesýlerdi aýdıtorııalyq formatta uıymdastyra almaǵanymyzben, memlekettik organ ókilderiniń, jeke bıznesmenderdiń kezdesýleri onlaın formatta turaqty ótip keldi.Bolashaqta saýda-ekonomıkalyq qarym-qatynasty damytý úshin eki eldiń ulttyq óndirýshileriniń ónimderin qamtyǵan jármeńke men bıznes forýmdar ótkizý arqyly yntymaqtastyqty odan ári nyǵaıtýǵa kúsh salamyz.
Osy oraıda, keshikpeı Ulan-Batyr qalasynda ótkizilýi josparlanǵan Mońǵolııa men Qazaqstan Respýblıkasy arasyndaǵy Úkimetaralyq komıssııasynyń IX otyrysy sheńberinde ótkiziletin iskerlik kezdesýlerge qazaqstandyq sharýashylyq nysandary belsendi túrde atsalysady dep senemin.
Ulan-Batyr. Foto: img.tourister.ru
Ekijaqty saýdany jeńildetý men saýda jasaýdaǵy kedergilerdi joıý baǵytyndaǵy is-áreketter tek eki memlekettiń arasynda ǵana emes, Mońǵolııa men EEO arasyndaǵy yntymaqtastyq tetigi aıasynda da qarastyrylyp, jumystar júrgizilýde. 23 tarmaqtan turatyn Mońǵolııa Úkimeti men EEO arasyndaǵy yntymaqtastyqty 2022-2025 jyldarda damytýǵa arnalǵan jospardaǵy is-sharalardy júzege asyrý arqyly Mońǵolııa men Qazaqstan arasyndaǵy saýda-ekonomıkalyq yntymaqtastyqqa úles qosatynymyz sózsiz.
- Qazaqstan men Mońǵolııa BUU, ASEM, Shańhaı yntymaqtastyq uıymy, Eýropadaǵy qaýipsizdik pen yntymaqtastyq uıymy, MAGATE jáne basqa da bedeldi halyqaralyq uıymdar sheńberinde bir-birin belsendi qoldap, bastamalaryn birlikte ilgeriletýde. Osy oraıda, Azııadaǵy ózara is-qımyl jáne senim sharalary keńesin halyqaralyq uıymǵa transformatsııalaýǵa qatysty sizdiń pikirińiz qandaı?
- Qazaqstannyń Tuńǵysh Prezıdenti N.Nazarbaevtyń bastamasymen 1992 jyly qurylǵan Azııadaǵy ózara is-qımyl jáne senim sharalary keńesi (AÓSShK) bıyl 30 jyldyq mereıtoıyn atap ótýde.
Mońǵolııa AÓSShK-tiń múshe elderiniń qarym-qatynastaryn retteý jónindegi deklaratsııaǵa 2001 jylǵy maýsymda qol qoıyp, atalǵan uıymǵa múshe bolǵannan beri keńes aıasynda uıymdastyrylǵan kezdesý men is-sharalarǵa turaqty qatysyp keledi. Mysaly, Mońǵolııa AÓSShK-tiń joǵarǵy deńgeıdegi kezdesýi men Syrtqy ister mınıstrleri otyrysyna turaqty qatysyp keldi.
Mońǵolııa AÓSShK-tiń Ekologııalyq ólshemderine jaýapty úılestirýshi bolyp tabylady jáne Shóleıttenýmen kúresý máselesi boıynsha sarapshylardyń kezdesýin 2011 jyly Ulan-Batyr qalasynda uıymdastyrǵanyn aıtqym keledi.
Biz AÓSShK-ti halyqaralyq uıym retinde transformatsııalaý máselesi boıynsha dıalogty qoldaı otyryp, onyń barysyn jiti qadaǵalaýdamyz.
Bizdiń eki elimiz BUU men basqa da halyqaralyq uıymdardyń sheńberinde halyqaralyq beıbitshilik pen qaýipsizdikti saqtaý, ekonomıkalyq jáne áleýmettik damýdy ilgeriletý, adam quqyqtaryn qorǵaý salasynda belsendi yntymaqtasyp kele jatqanyn atap ótkim keledi.
«Tsagaannýýr - Óskemen» baǵytyndaǵy avtojoldyń keleshegi qandaı?
- 2019 jyldyń maýsymynda «Astana - Ulan-Batyr» jáne 2020 jyldyń qyrkúıeginde «Ulan-Batyr - Almaty» baǵyttaryndaǵy áýe qatynasy jolǵa qoıyldy. QR Úkimeti men Monǵolııa Úkimeti arasyndaǵy jolaýshylar men júkterdi avtomobıl kóligimen halyqaralyq tasymaldaý týraly kelisimniń sheńberinde «Ólgıı - Nur-Sultan», «Ólgıı-Almaty» baǵyttarynda jolaýshylardy tasymaldaý bıyl jazda qalpyna keltirildi. Bolashaqta eki eldi ózara baılanystyratyn jańa kólik-tranzıttik baǵyttar ornatý josparlanyp jatyr ma?
- Ekijaqty qarym-qatynastardy, ásirese saýda-ekonomıkalyq yntymaqtastyqty jedel damytý úshin taraptar birinshi kezekte kólik-logıstıkalyq qatynastardy sheshýi kerek. Ózińiz aıtyp ótkendeı, eki el úkimetteriniń tyǵyz yntymaqtastyǵynyń nátıjesinde ekijaqty áýe qatynastary qalpyna keltirilip, jolaýshylar men júk tasymaly turaqty jalǵasýda. Atap aıtqanda, «Húnnú Eır» jaýapkershiligi shekteýli seriktestigi 2021 jyldyń naýryz aıynan bastap Qazaqstannyń Almaty baǵytyna charterlik reısterdi jolǵa qoıyp, 1854 jolaýshyny tasymaldady. Al 2022 jyldyń maýsym aıynan bastap aptasyna eki ret turaqty reısterdi oryndap keledi. Jyldyń bastapqy 8 aıynda Almaty baǵytyna 6833 jolaýshy tasymaldanǵan. Sonymen qatar, Astana baǵytynda da charterlik reıster qatynaıdy. Biraq jolaýshylar aǵyny salystyrmaly túrde tómen, ıaǵnı, 2021 jyly 651, bıyl 8 aıda bir retki reıspen 134 jolaýshy tasymaldanǵan.
Qazaqstan tarapynan «Skat» áýe kompanııasy koronavırýs pandemııasyna deıin turaqty reısterdi oryndap kelgen. Alaıda atalǵan reıs pandemııa saldarynan toqtatyldy. Qazaqstan tarapynan júk jáne jolaýshylar reısin oryndaýǵa jol ashyq.
Jańa baǵytqa keletin bolsaq, «Ulan-Batyr – Hovd – Astana – Hovd - Ulan-Batyr» baǵytyndaǵy halyqaralyq reısi «Húnnú Eır» JShS-ge júkteldi jáne atalǵan kompanııa 2023 jyldyń jaz mezgilinen bastap reıs jasaýdy josparlap otyr. Hovd qalasy arqyly reısti uıymdastyrý naryq suranysyn qanaǵattandyratyn jáne ýaqytty únemdeıtin kólik qyzmeti bolýy kerek.
Pandemııadan keıingi jaǵdaı tolyq qalypqa keltirilgennen keıin joǵaryda atalǵan reısterdi tolyǵymen uıymdastyrý saıası, saýda-ekonomıkalyq jáne mádenı-gýmanıtarlyq yntymaqtastyqty turaqty damytýǵa sebepshi bolatynyna senimdimiz. Eki tarapta bolashaqta áýe júkteri men jolaýshylar tasymaly qyzmetin odan ári damytýdyń naqty áleýeti bar dep esepteımiz. Ásirese, eki el arasynda ǵana emes, Qytaı, Azııa, Eýropa elderi arqyly júk tasymaldaýdy arttyrýǵa múmkindik zor.
- Eki el arasynda Shyǵys Qazaqstan oblysynyń shekarasy arqyly tikeleı avtojol salý máselesi talaıdan beri aıtylyp keledi, biraq naqty nátıje áli kórinbeı otyr. «Tsagaannýýr (Mońǵolııa) - Tashanta (RF) - Rıdder (QR) - Óskemen» baǵytyndaǵy avtokólik jolyn ashý jáne paıdalanýdyń perspektıvasy boıynsha ne aıta alasyz?
- Mońǵolııa Úkimeti Reseı men Qytaıdy baılanystyratyn tikeleı magıstraldy avtokólik jolyn óziniń batys aımaǵyna salyp, ony 2022 jyldyń ishinde paıdaǵa berý baǵytynda jumys isteýde. Osy turǵyda elimizdiń Qazaqstanmen baılanystyratyn joldyń bolýyna degen qyzyǵýshylyǵy burynǵydaı saqtalyp otyr. Tranzıttik tasymaldaý múmkindikterin keńinen paıdalaný úshin eń qysqa jáne ońtaıly logıstıkalyq baǵytty birlesip izdestirý, onyń ishinde «Tsagaannýýr – Tashanta – Rıdder – Óskemen» baǵytyndaǵy joldy paıdalaný tek qana bizdiń eki elimiz úshin emes, Reseı tarapy úshin de paıdaly dep esepteımiz. Sondyqtan da, joǵaryda atalǵan jol baǵytyn iske asyrý úshin eki tarap birlesip Reseı tarapymen yntymaqtas bolýy qajet.
Stýdent almasý jalǵasa beredi
- 2022 jyly shilde aıynda Mońǵolııanyń Prezıdenti Ý.Hýrelsúh Shyńǵys hannyń beınesin qurmetteý týraly jarlyq shyǵarǵany belgili. Al bıyl Ulan-Batyrda Shyńǵys hannyń murajaıy ashylatyny aıtyldy.Monǵol halqynyń basty rýhanı temirqazyǵy ári, álemge pash eter maqtanyshy bolyp turǵan Shyńǵys handy ulyqtaý boıynsha Mońǵolııa basshylyǵy taǵy qandaı sharalar qoldanyp otyr?
- Mońǵoldar Shyńǵys handy, onyń beınesin, dúnıejúzilik tarıhtaǵy rólin, onyń qurǵan Uly Mońǵol memleketiniń jalǵasy ımperııanyń murasyn júzdegen jyldar boıy qasterlep, taǵzym etip búgingi deńgeıge deıin jetkizgen jáne biz osy sana-sezimdi kóptegen mazmunmen tolyqtyryp, ony álemge jaǵymdy túrde taratýǵa tyrysyp kelemiz.
Mońǵolııadaǵy Shyńǵys han murajaıy. Foto: mongolnow.com
Mońǵolııa Úkimeti Shyńǵys hannyń týǵan jerin tarıhı týrıstik aımaq retinde damytý boıynsha qurylys jumystaryn júzege asyrýda. Osy jyldyń qazan aıynda ashylǵan «Shyńǵys han» murajaıy Shyńǵys han qurǵan ımperııasy, mońǵoldyń aqsúıekterine tıesili qural-jabdyqtarymen, mońǵoldyń tarıhı jádigerlerimen tolyqtyrylyp, Shyńǵys hanǵa jáne mońǵol patshalary men tórelerine qatysty eskertkishter kópshilik nazaryna usynylady.
Mońǵolııadaǵy Shyńǵys han murajaıy. Foto: mongolnow.com
Sondaı-aq bıylǵy jyly Shyńǵys handy zertteýdi halyqaralyq deńgeıge shyǵarý úshin Halyqaralyq qaýymdastyq quryp, oǵan qatysýshy taraptar arasyndaǵy yntymaqtastyqty damytýdy maqsat qoıyp otyrmyz.
Biz Frantsııa Respýblıkasynyń Nant qalasynyń tarıhı murajaıymen birlese otyryp, 2023-2024 jyldar aralyǵynda Shyńǵys han men onyń ımperııasynyń tarıhı jádigerlerin halyqaralyq deńgeıde nasıhattaıtyn kórme ótkizýge daıyndyq jumystaryn júrgizip jatyrmyz.
Mońǵolııa – Shyńǵys hannyń týǵan jeri jáne Uly Mońǵol memleketi tarıhynyń otany bolyp esepteletin Býrhan Haldýn taýy men onyń aınalasyndaǵy kıeli aýmaq 2015 jyldyń maýsym aıynda ıÝNESKO-nyń Búkilálemdik muralar komıtetiniń 39-sessııasynda Dúnıejúzilik muralar tizimine mádenı mura retinde tirkeldi. Osy mádenı aýmaqta ornalasqan Shyńǵys hannan qalǵan muralar men tarıhı qundylyqtardy halyqaralyq deńgeıde nasıhattaý jáne zertteýdi damytý salasynda jobalar júzege asyrylýda.
Sondaı-aq, Mońǵolııa Úkimetiniń 2019 jylǵy 10 sáýirdegi qaýlysy negizinde Shyńǵys han murasy men mádenıet ınstıtýty qurylyp, Shyńǵys handy zertteýdi mońǵoltanýdyń bir salasy retinde damytý, Shyńǵys han tarıhı týrızimin damytý, Shyńǵys hannyń Mońǵolııa men álem tarıhyndaǵy rólin dáripteý, Shyńǵys han murasy men mádenı qujattarynyń biryńǵaı derekter bazasyn qurý, Mońǵol ımperııasynyń murasy men mádenıetin shet elderge taratýǵa jáne nasıhattaýǵa baǵyttalǵan biryńǵaı saıası baǵdarlama ázirleý, Shyńǵys hanǵa qatysty rásimder men qurmetti esimderdi qoǵamdyq qatynastarda qoldanýdyń normalaryn belgileý jáne quqyqtyq ortany qurý úshin irgeli zertteýler júrgizý sııaqty maqsattar qoıyp, jumystar júrgizip jatyrmyz.
- Qazaqstannyń joǵary oqý oryndarynyń Mońǵolııa aýmaǵynda óz bólimshelerin ashýda qandaı múmkindikterdi aıta alar edińiz?
- Sotsıalızm kezeńinde Mońǵolııanyń kóptegen jastary Qazaqstanǵa baryp, sapaly bilim alyp keldi. Mońǵolııanyń Premer-Mınıstri Ý.Hýrelsýhtyń 2019 jylǵy Qazaqstanǵa resmı sapary barysynda Bilim týraly qujattar men ǵylymı dárejelerdi ózara taný týraly kelisimge jáne 2008 jylǵy Bilim salasyndaǵy yntymaqtastyq týraly kelisimge túzetýler men ózgerister engizý týraly hattamaǵa qol qoıylǵan bolatyn. Osy kelisimder boıynsha jyl saıyn mońǵol tarapy Qazaqstannyń 5 azamatyn, qazaqstandyq tarap elimizdiń 25 azamatyna deıin joǵary oqý oryndaryna tegin qabyldap, oqytýy eki eldiń bilim berý salasyndaǵy yntymaqtastyǵyna mańyzdy úles qosýda. Mońǵolııanyń tıisti zańdary men kásibı uıymdarynyń talaptaryna saı keletin kez kelgen sheteldik ýnıversıtetterdiń Mońǵolııada óz fılıaldaryn ashýǵa tolyq múmkindigi bar. Elimizdiń bilim berý júıesi erkin básekelestik qaǵıdasyna negizdelgen. Osy sebepti joǵaryda atalǵan talaptarǵa saı keletin, básekege qabiletti qazaqstandyq joǵary oqý oryndary úshin bul múmkindik ashyq.
Qujattarǵa qol qoıý. Foto: new.dosfarm.kz
- Mońǵolııanyń batys óńirin mekendeıtin qazaq dıasporasy ekijaqty qatynastardy alǵa jyljytýdaǵy «altyn kópir» bolyp otyrǵany málim. Osy turǵyda, eki memlekettiń konsýldyq qatynastar baǵytyndaǵy kúrdeli jumystardy ýaqytyly da ońdy sheshý úshin Batys Mońǵolııada QR konsýldyq mekemesin ashý máselesi boıynsha mınıstr hanymnyń pikiri qandaı?
- 2022 jyldyń birinshi jartyjyldyǵyndaǵy jaǵdaı boıynsha Mońǵolııada 579 Qazaqstan azamaty bilim alyp, jumys istep, turaqty ómir súrip jatyr. Osy kezeńde elimizge Qazaqstannyń 7245 azamaty kelse, Mońǵolııanyń 3335 azamaty Qazaqstanǵa barǵan. Qazaqstan tarapy bizge Baıan-Ólgıı aımaǵynda Qurmetti konsýldyq ashý týraly usynys jasaǵan bolatyn. Sońǵy kezderi eki el arasyndaǵy qarym-qatynastar men yntymaqtastyq odan ári jandanyp, eki elge saparmen keletin azamattardyń sany da artýda. Osyǵan baılanysty, bizdiń tarap qazaqstandyq tarap kótergen máselelerdi qarastyryp, oń sheshim qabyldaý úshin jumys atqarýda.
- Suhbatyńyz úshin Sizge kóp rahmet!