Sultanhan Aqquly: 25 qazan Qazaqstannyń egemendigi qalpyna keltirilgen kún retinde toılaný kerek
«25 qazan kúnin Respýblıka kúni retinde toılaǵanda ony biz arada 70 jyl ótkennen keıin Qazaqstan Respýblıkasynyń egemendigin qalpyna keltirgen kún retinde toılasaq, búgingi urpaq úshin onyń tarıhı mańyzy zor bolar edi. Nege deseńiz, týra 70 jyl buryn, 1920 jyldyń 25 tamyzy Alash Respýblıkasyn egemendikten aıyrǵan kún boldy. Óıtkeni, sol kúni Keńes Odaǵynyń kósemi, Reseı Federatsııasynyń halyq komıssarlar keńesiniń tóraǵasy V. Lenın keshegi Alash Respýblıkasynyń ornyna Qyrǵyz Avtonomııalyq Sotsıalıstik Respýblıkasy qurylsyn degen dekretke qol qoıdy. Biz úshin ol egemendikten aıyrylǵan kún bolatyn», - deıdi ǵalym.
Onyń aıtýynsha, Alash úkimeti 1917 jyldyń 12 jeltoqsanynan 1920 jyldyń 25 tamyzyna deıin Alash Ulttyq Avtonomııasy retinde jumys istedi.
«HH ǵasyrdyń basynda «avtonomııa» degen «derbes respýblıka» degen sóz bolatyn. Ol bolashaq Reseı Federatsııasynyń sýbektisi retinde qurylǵan. Sol sııaqty Ýkraına, Belarýs, Kavkaz, Ázerbaıjan Respýblıkalary, Túrkistan muhtarııaty, bári de bolashaq Reseı Federatsııasynyń sýbektisi retinde qurylǵan. Olar teńquqyly sýbektiler boldy. Amerıka Qurama Shtattary deımiz ǵoı, sol sııaqty boldy. Ondaǵy «shtat» sózi orys tiline aǵylshyn tilinen durys aýdarylmaǵan. Keıin sol qate uǵymdy biz kóshirip aldyq. «Amerıka memleketteriniń birlestigi» degen maǵyna beretin uǵym boldy. State degen - «memleket» degen sóz, «shtat» emes», - deıdi ol.
Alashtanýshy qazaq memleketiniń egemendigi alǵash ret 1918 jyldyń basynda jarııalandy dep esepteıdi.
«Reseıdegi patsha bıligi qulaǵannan keıin Alash zııalylary Búkilreseı quryltaı jınalysyn asyǵa kútti. Óıtkeni, 1917 jyly Aqmola, Semeı, Oral, Syrdarııa, Jetisý oblystarynda óńirlik sezderdiń bári bolashaq quryltaı jınalysynda Reseıdi Federatıvtik demokratııalyq respýblıka etip jarııalasyn degen talap qoıdy. 1918 jyly 6 qańtar kúni Keńes úkimetiniń bıligin moıyndaǵysy kelmeı, quryltaı jınalysyn qýyp tastaǵan kúnnen bastap bolashaq Reseı Federatsııasynyń sýbektisi retinde avtonomııa bolyp qurylǵan Alash Respýblıkasy endi egemendi elge aınaldy. Óıtkeni, Alashorda úkimetinen basqa, odan joǵary bılik bolǵan joq. Sóıtip, 1920 jyldyń 25 tamyzyna deıin Alash respýblıkasy egemendi el bolyp ómir súrdi. 1918 jyldyń kókteminde Keńes odaǵynyń ózimen bir-biriniń táýelsizdigin, egemendigin moıyndaý týraly kelissóz júrgize bastady. Onyń ar jaǵynda Samar Úkimetimen, Ýfa dırektorııasy bar, solarmen Alash Respýblıkasynyń egemendi syrtqy saıasatyn júrgizdi. Sondyqtan 1990 jylǵy 25 qazan kúnin ulttyq egemendigimizdi qaıtadan qalpyna keltirgen kún retinde toılasaq, tarıhı mańyzy bolady», - deıdi ol.
Sultanhan Aqquly 1990 jylǵy 25 qazandaǵy deklaratsııa formaldy qujat bolǵanan aıtady.
«Óıtkeni, Keńes Odaǵyndaǵy 15 respýblıkanyń ishinde 14-shi bolyp Egemendik deklaratsııasyn jarııaladyq. 1989-90 jyldar «Egemendiktiń sherýi» dep ataldy. Ol sherýdi bastaǵan Keńes Odaǵynyń eń kishkentaı Respýblıkasy Estonııa edi. Іzinshe Baltyq jaǵalaýynda Latvııa men Lıtva, olardan keıin Ázerbaıjan, Grýzııa ún qosty. Eń masqarasy, Keńes odaǵyn ımperııa dep alsaq, sol ımperııanyń kindigi Reseıdiń ózi 1990 jyldyń 12 maýsymynda óziniń egemendigin jarııalady. Al biz tek 14-shi bolyp deklaratsııa qabyldadyq. Bizden keıin tek qyrǵyzdar ǵana deklaratsııa qabyldady. Osynyń bárin eskersek, 25 qazandy 70 jyldan keıin egemendikti qalpyna keltirgen kún dep atap ótse, tarıhıy mańyzy bolar edi.
Qatelespesem, Keńes Odaǵynyń 1975 jylǵy Konstıtýtsııasynda oǵan múshe elderdiń bári egemendi el ekeni jazylǵan. Tipti olardyń odaq quramynan bóliný quqyǵy da qarastyrylǵan. Biraq egemendik qaǵaz túrinde ǵana, Konstıtýtsııada ǵana ómir súrdi. Shyn ómirde ondaı múmkindik bolǵan joq.
1989 jyly Estnoııa bastaǵan «egemendik sherýine» ózge odaq respýblıkalarymen birge Reseı egemendigin jarııalaǵannan keıin ǵana álgi Konstıtýtsııadaǵy baptyń kúshi paıda bola bastady. Biraq eshqaısysy Keńes Odaǵynan bólinemin degen joq. Jalǵyz Ázerbaıjan Respýblıkasynyń quramyndaǵy Nahıchevan Avtonomııalyq Respýblıkasy ǵana Keńes odaǵynan bólinetinin jarııalady. Olar Ázerbaıjanǵa ásker kirgizgeni úshin sondaı talap qoıdy», - deıdi ǵalym.
Alashtanýshy Mıhaıl Gorbachevtiń Keńes Odaǵyn qaıta qalyptastyrý ıdeıasy bolǵanyn da aıtty.
«1990 jyly Keńes Odaǵyn qaıta qalyptastyramyz degen ıdeıa paıda bolǵan. M. Gorbachevtiń ol ıdeıasyna Moldova qarsy shyqty. Keńes Odaǵyna endi kirmeıtinin, Konstıtýtsııada kórsetilgen quqyqtaryn paıdalanǵysy keletinderin málimdedi. Sóıtip Egemendik deklaratsııasyn 1990 jyldyń tamyzynda eń sońǵy eki eldiń biri bolyp qabyldadyq. 1991 jyldyń 8 jeltoqsanynda Belarýs ormanynda 1922 jyly Keńes Odaǵyn qurǵan 4 respýblıkanyń úsheýi kvorým bolyp, odaqty ydyratty. Osy odaqtyń metropolııasy bolyp otyrǵan Reseı Táýelsizdigin jarııalaǵannan keıin 8 kún ótkizip baryp táýelsizdikti jarııaladyq» - dep túıindedi ǵalym.