Súleımen Baqyrǵanı

Súleımen Baqyrǵanı (12 ǵasyrdyń basy - 1186) – sopylyq dıdaktıkalyq saryndaǵy ádebıettiń negizin qalaýshylardyń biri, oıshyl, ǵulama, aqyn, «Túrkistan piri» atanǵan Qoja Ahmet ıAssaýıdiń ataqty tórt shákirtiniń biri.

Tүrkistan қalasynda dүnıege kelgen. Samarқand, Bұhara, Horezm, Sham қalalarynda bilim alғan. Halyқ arasynda Әkim ata degen atpen belgili. Ataқty tүrkolog A.Borovtyң zertteýleri boıynsha, Sүleımen Baқyrғanı өz jyrlaryn kezinde bүkil tүrki әlemine tүsinikti bolғan oғyz-қypshaқ tilinde jazғan. Ol sopylyқ poezııa үrdisin jalғastyryp, tүrki tilinde dinı hıkmetter jazғan, әýlıe dәrejesine jetip, el-jұrtyn ımandylyққa, adamgershilikke үndegen. Ғұlama kitaptarynyң tүpnұsқasy saқtalmaғan, kөshirme nұsқalarynyң jazylý merzimi 15 ғasyrғa jatady. 17 ғasyrda jazylғan қoljazba Қazaқstan Respýblıkasy Ұlttyқ kitaphanasy қorynda saқtaýly. Onyң kөlemi 652 bet, 119-489 betteri biryңғaı Sүleımen Baқyrғanıdiң hıkmetterinen tұrady. Ғalymnyң «Aқyrzaman», «Bıbi Mәrııam» kitaptary dinı mektepterde oқýlyқ retinde paıdalanylғan. «Aқyrzaman» dastanynyң mazmұndyқ jelisin Tajal men Mәdiniң kүresi, aқyrzaman belgileri, mahshar kүni men Mұhammed paıғambardyң (ғ.s.) өz үmbetterin tozaқ otynan құtқarýy құraıdy. Al «Bıbi Mәrııam» dastanynda ana men bala arasyndaғy sүıispenshilik, Allaғa құlshylyқ etý, Haққa degen sheksiz senim beınelenip, Mұhammed, Isa paıғambarlardyң (ғ.s.) үmbetteriniң қamyn oılaýy basty nazarda ұstalғan. Қazaқstan Respýblıkasy Ұlttyқ ғylym akademııasynyң Ortalyқ kitaphanasynda «Hakim ata» kitabynyң 1878 jyly Қazan ýnıversıteti baspahanasynda jaryқ kөrgen nұsқasynyң fotokөshirmesi saқtalғan. Kitap aқynnyң tөl shyғarmasy emes, ol jaıly jazylғan aңyz-hıkaıattardyң jınaғy. Bұl ? Sүleımen Baқyrғanı jaıly tұңғysh baspa betin kөrgen eңbek, F.Amashev degen adam bastyrғan, kөlemi 20 bettik prozalyқ shyғarma. Kitap tүrli kezeңderde өmir sүrip, ıAssaýı үlgisinde hıkmetter jazғan aқyndardyң shyғarmalarynan tұrady, hıkmetterdiң әrқaısysynyң soңynda avtorlarynyң aty atalғan. Onda Mashrab (9), Қoja Ahmet (10), Tәj Ahmet (1), Құl Sүleımen (Hakim Sүleımen, Hakim ata, 35 ret), Shәmsiddın (32), Құl Sharıf (4), Iқanı (20), Құl Ұbaıda (13), Faқırı (2), Baıza (1), Lýtfı (2), Ғazalı (1), Nasımı (1), Týfı (1), Қasym (1) esimderi kөrsetilgen. Jınaқtaғy Sүleımen Baқyrғanı hıkmetteriniң kөlemi 1200 joldan asady. Kitapta 9 dastan berilse, onyң ekeýiniң ? «Rasýl Mıғrajy» men «Ismaıyl» қıssasy Sүleımen Baқyrғanıdiki ekendigi kөrsetilgen. «Rasýl Mıғrajy» қıssasy arapsha erejep aıynyң 27-shi keshinde Alla әmirimen kөkke kөterilgen Mұhammed paıғambar saparyna arnalғan. Bұl oқıғa Құran Kәrimniң 17-Іsra sүresinde aıtylғan. Al 74 shýmaқtan tұratyn «Ismaıyl» қıssasy Құrban aıt merekesiniң shyғý tarıhyn baıandaıdy, ol 37-Saffat sүresinen alynғan oқıғa negizinde jazylғan. Mұhammed paıғambardyң (ғ.s.) қaıtys bolýyna baılanysty dastandar Shәmsi asyniki, Mұhammed pen Ibraһım jaıly dastan Ғұbaıdýllaniki, «Aқtym қıssasy» Hytaı saқyniki dep berilgen, «Jarym alma hıkaıasy» dastanynyң avtory kөrsetilmegen. Sүleımen Baқyrғanı shyғarmalarynyң basty taқyryptary ? sopylyқ aғym қaғıdalary, Allaғa degen sүıispenshilik, ony madaқtaý, Allaғa құlshylyқ etýge, ıslamnyң sharttaryn mүltiksiz oryndaýғa shaқyrý. Shyғarmany ejelgi dәýir әdebıetine tәn Allaғa madaқ aıtýdan bastap, soңynda avtordyң өzi týraly mәlimet berýi, keıipkerlerdiң asa minsiz bolyp sýrettelýi, sұlýlyқty asyl tastarғa teңeý sııaқty dәstүrler Sүleımen Baқyrғanı shyғarmalarynan da baıқalady. Aқynnyң ımandylyқty, izgilikti jyrlaғan, bilimdilikke, sabyrғa, tөzimdilikke shaқyrғan, nәpsiқұmarlyқty, dүnıeқoңyzdyқty, menmendikti, tәkapparlyқty synaғan өleңderi men өmirdiң өtkinshiligi jaıly oı-pikirleri keıingi kezeң aқyndary shyғarmalarynda jalғasyn tapty. Baқyrғanı kitabyndaғy қıssa-dstandar jelisimen 19 ғasyrdyң 2-shi jartysy men 20 ғasyrdyң basynda J.Shaıhysylamұly, M.-J.Kөpeıұly, A.Sabalұly, Sh.Jәңgirұly, E.Kөldeıbekұly, t.b. қıssashyl aқyndar jyr jazdy. Bizdiң zamanymyzғa kөshirme қoljazbalar arқyly jetken aқyn mұrasyn jarııalaý HІH ғasyrdyң orta tұsynda myқtap қolғa alyndy. Alғash ret 1846 jyly Қazan ýnıversıtetinen қadım әlipbıimen basylғan Baқyrғanı shyғarmalary өtken ғasyrdyң jıyrmasynshy jyldaryna deıin on alty ret jaryқ kөrdi. Keshegi keңes zamanynda tүrki halyқtarynyң әdebıet tarıhyna қatysty tomdar men jınaқtarda aқyn hıkmetterinen үzindiler jarııalandy. Tek өtken ғasyrdyң soңyna қaraı 1991 jyly Tashkentte (Өzbekstan), 2000 jyly Қazanda (Tatarstan) bұryn Қazan tөңkerisine deıin jarııalanғan lıtografııalar negizinde қaıta basyldy. Sondaı-aқ Baқyrғanıdyң birneshe hıkmetteri B.Saғyndyқov, R.Ahmetov jәne N.Mәtbek tarapynan қazaқshaғa tәrjimalanyp, jaryқ kөrdi. Aқynnyң kitaby 1897 jyly E.Malovtyң «Istorııa obşestva arheologı, ıstorıı, etnografıı» (XIV) atty eңbeginde basylғan. 19 ғasyrdyң soңynda E.Malov, N.Mallıtskıı, F.Katanov, M.Kөprүlү, t.b. ғalymdar ғұlama eңbekterin zerttegen. Derekkөzderi: Қazaқstan ұlttyқ entsıklopedııasy, 8 tom «Tarıhı tұlғalar» kitaby